Zvezdara
Zvezdara se danas nalazi na južnim ograncima brda koje se nekada zvalo Veliki Vračar. Do početka prošlog veka ovaj kraj je bio udaljena periferija beogradske varoši a jedini posetioci su bili vlasnici vinograda i radnici ciglana koje su se ovde nalazile. Blizina tih ciglana verovatno je uticala da ovde, neposredno nakon Prvog svetskog rata, nikne prvo naselje sačinjeno uglavnom od siromašnijeg stanovništva i kuća od slabog materijala. Urbanizacija kraja počinje sa izgradnjom opservatorije, 1932. godine. Kako je ovaj kompleks u narodu nazivan Zvezdarnicom, čitav kraj je dobio naziv Zvezdara. Istih godina počelo je pošumljavanje brda na kome se nalazila opservatorija pa je tako nastala Zvezdarska šuma koja je vremenom postala značajan deo ekosistema grada.
Dušanovac
Dušanovac je naselje nastalo početkom 20 veka, poniklo na obalama nekadašnjeg Mokroluškog potoka (danas ulica Stefana Prvovenčanog, Autoput) i kraju oko današnje Ustaničke ulice. Pre naseljavanja, na ovom području su se prostirala poljoprivredna imanja.
Prvi stanovnik ovog kraja bio je političar Dušan Spasić koji je tu imao plac na kom je sazidao letnjikovac gde je nameravao da provodi slobodno vreme i odmore. Međutim, ubrzo su oko njegove vikendice nikle i druge kuće koje su seljaci prodavali došljacima po veoma povoljnim cenama. Za samo nekoliko godina stvorilo se jezgro naselja, i već sredinom 1911. na Dušanovcu je bilo preko 60 porodica. Dušan Spasić se od samog početka izuzetno zalagao za uređenje i organizovanje naselja, pa je ubrzo i bio porglašen za prvog predsednika Društva za unapređivanje i ulepšavanje naselja. Zanimljivo je da su žitelji svoj kraj počeli da nazivaju upravo po njemu – Dušanovac.
Glavnoj ulici nadenuto je ime Vojvode Gligora (danas Ustanička), koja je godinama bila krivudava, potpuno neuređena i prašnjava, a okruživale su je i brojne okolne uličice. U to vreme nije bila jasna razlika između Dušanovca i Voždovca, ali je okvirna granica bila, baš kao i danas, Kumodraška ulica.
Na Dušanovcu je preovladavala sitna zanatska privreda koja je bila dovoljna samo da pokrije lokalno tržište, ali je u izvesnoj meri bila zastupljena i poljoprivreda koja se ogledala u obrađivanju bašti i manjih zemljišnih parcela, vinograda, voćnjaka, kukuruzišta. Interesantno je da su bili zastupljeni i kravarstvo i mlekarstvo, zbog velike potrebe gradskog i prigradskog stanovništva mlekom i mlečnim proizvodima. Na Dušanovcu se nalazio i čuveni Kovačević mlekarnik. Najznačajniji događaj za procvat privrede ovog kraja bilo je otvaranje pijace sredinom 30-ih godina, koja je buila centralna za Dušanovac, ali i širi region.
Tokom 20-ih i 30-ih godina neki bogatiji preduzetnici su stvarali i veće privredne kuće u ovom kraju. Na uglu Vojvode Gligora (Ustanička) i Gospodara Vučića nalazila se ciglana koja je bila u vlasništvu gazda Tešića. Ona je nakon izvesnog vremena prestala da radi, a pretvorena je u javno kupatilo u žargonu prozvano Tešića kupatilo. Peći koje su se koristile za pečenje cigli tada su poslužile za zagrevanje vode.
Pred Prvi svetski rat Dušanovac je bilo predgrađe Beograda, da bi u prvim godinama nakon rata postalo njegov deo, a do sledećeg rata je potpuno urbanizovano. Naseljavali su ga uglavnom radnici, koji su tu gradili kuće sa dvorištem. Izgradnjom auto-puta Beograd-Niš naselje je podeljeno na dva dela, pa je kraj dodatno urbanizovan nastankom brojnih auto-servisa, restorana, auto-salona i drugih sličnih objekata koji su nikli uz sam auto-put.
Skadarlija
Skadarlija je najstarija sačuvana beogradska celina koju su pre boema naseljavali Romi sve do 1872. Pedeset godina ranije prostor današnje Skadarlije bio je pusta poljana na ivici šanca koji su iskopali Austrijanci u periodu izmedu 1717. i 1739.
Skadarlija je zauzimala prostor između dve velike kapije koje su izgradili Turci: Stambol-kapije i Vidin-kapije. Od 1835. godine, desetak godina posle podizanja prvih daščara, Skadarliju sve više naseljavaju i Turci i Srbi podižući prve kuće s baštama.
Kroz centar današnje Skadarske ulice prolazio je zid preko kojeg je vodovod bio povezan sa Terazijama. U podnožju zida otvarani su hanovi, kafane po kojima je Skadarlija i danas poznata.
Prema kazivanju Čiča Ilije Stanojevića, prvog velikog beogradskog glumca, vodovodni luk iznad Skadarlije dovodio je vodu s Bulbuldera za Čukur česmu, Malu česmu i Saka česmu. Posle turskih hanova počelo je osnivanje prvih srpskih kafana u Skadarliji – prva, Tri šešira, otvorena je 1864. a zatim Dva jelena, Bums, Vuk Karadžic.
U Skadarliji su živeli najumniji ljudi i najveći boemi XIX veka – Đura Jakšić (čija je kuća do danas sačuvana), Jovan Skerlić, Antun Gustav Matoš, Žanka Stokić, Vela Nigrinova, Milorad Gavrilović, Petar Dobrinović, Zmaj Jova Jovanović. Skadarlija dobija svoj naziv tek posle 1872. kada je centralna ulica 15. marta, prilikom drugog preimenovanja ulica, dobila naziv Skadarska kako se i danas zove.
Vračar
Vračar je oduvek bio najveći deo Beograda pa je zbog toga deljen na Zapadni i Istočni. Sredinom XIX veka zauzimao je još veći prostor i protezao se od Topčidera do atara sela Višnjica i Mirijevo. Preko Vračara su prošle sve vojske koje su se borile za Beograd, a tu se odigrala jedna od odlučujućih bitaka kojima su Karađorđevi ustanici osvojili Beograd 1806. godine. Vračar je najstariji naziv za neki deo Beograda i pominje se još u prvoj polovini XV veka.
Istorija Vračara mnogo je jasnija od nastanka njegovog naziva. Prema podatku iz turskog plana Beograda iz 1521. godine, tu se nastanio “junak-nevernik” po imenu Vračar. Vračar bi mogao da bude i naziv izveden iz reči vrač (čovek koji leči ali i proriče sudbinu). Zbog toga se i pominje Stevan Hromi, zvani Vrač, koji je u okolini Beograda proricao sudbinu. Naziv ovog beogradskog kraja mogao bi da potiče i od doktora Vita Romita koji je 1824. podigao veliku kuću, takozvanu doktorovu kuću, koju kasnije nazivaju luda kuća (u toj zgradi je danas psihijatrijska klinika).
Izgradnja naselja počela je nakon dobijanja Hatišerifa 1830. godine. Želeći da se što više i fizički udalji od Turaka, koji su se nalazili u Tvrđavi, knez Miloš je svoj dvor podigao u Topčideru, a Vračar odredio kao stecište javnih zgrada. Prvo je podignuta kasarna, a kasnije Vojna akademija i brojna ministarstva. Blizina javnih zgrada privukla je imućnije Beograđane da ovde grade kuće, tako da je vremenom ovo postao najlepši i najmirniji kraj Beograda čiju su posebnu lepotu činile vile sa raskošnim baštama. Ovu autohtonu odliku Vračara narušila je izgradnja prvih višespratnica u godinama između dva svetska rata, dok su danas od nje ostali retki tragovi.
Na Vračaru je izgrađena i prva opservatorija (1931. ju je smenila ona na sadašnjoj Zvezdari koju je narod nazvao Zvezdarnica po kojoj je i cela besputna okolina dobila ime), Etnografski muzej, Bolnica Kraljice Drage i kuća za gluvoneme. Posle Prvog svetskog rata, na vračarskoj visoravni kod Mostara, u blizini Psihijatrijske klinike, podignute su sanitetske barake u kojima su lečene kožne bolesti, takođe i guba, pa je taj kraj Vračara dobio naziv Guberevac.
Crveni krst je danas deo velike vračarske opštine a naseljavanje tog dela Beograda počelo je sedamdesetih godina XIX veka. Izvesno je da je početkom marta 1847. knjižar i knjigovezac Gligorije Vozarević podigao nov krst na svom imanju ukrašen ikonama Svete trojice, s jedne strane, i svetog velikomučenika Đorda, s druge, koga je Vozarević slavio kao svoju slavu, zabeležile su ‘Novine Serbske’. Vozarevićev krst obnovljen je prvi put 1895. pa 1923. i na kraju 1933. kada je, po ugledu na stari crveni krst, zamenjen krstom od crvenog kamena uz natpis Vozarev krst.
Čubura je takođe deo Vračara a u sastav beogradske varoši ušla je 1907. Naseljevanje Čubure počelo je sedamdesetih godina XIX veka a naziv je dat po izvoru u današnjoj ulici 14. decembra. Naziv je turskog porekla i označava stublinu, bure bez dna iz kojeg je isticala voda. Pre toga se tu nalazilo lovište bogato divljim patkama. Kuće su građene spontano i bez ikakvog urbanističkog plana, tako da je dugo vremena bilo jedino naselje beogradske opštine u kojem je vladala prava seoska atmosfera, bez kaldrme, vodovoda, kanalizacije i sa oskudnim električnim osvetljenjem.
Tašmajdan
Naziv ovog dela Beograda, danas parka, turskog je porekla i znači kamenolom (kameni majdan). Međutim, kamenolom je postojao još u vreme Rimljana koji su tim kamenom zidali kuće i spomenike a kasnije je tašmajdanski kamen uzidan u brojne hrišćanske crkve, turske džamije, kule i česme.
Tašmajdan je na početku XIX veka bio strateška tačka za ulazak i izlazak iz Beograda gde se u vreme Prvog srpskog ustanka nalazio i Karađorđev štab sa 3.000 ustanika. Prilikom opsade Beograda 1806. Karađorđe je naneo velike gubitke Turcima jer je tu kotu iskoristio da spreči izlazak turskih vojnika iz beogradske varoši.
Istorija Tašmajdana ujedno je istorija nekropola osvajača i branilaca Beograda. Rimsko groblje prostiralo se severozapadnom stranom Tašmajdana, tursko groblje počinjalo je od nekadašnje Batal džamije koja se nalazila na mestu današnje Savezne skupštine, nemačko groblje bilo je u blizini današnjeg Pionirskog parka a hrišćansko groblje s Varoš-kapije premešteno je, po naredbi kneza Miloša, 1828
na Tašmajdan da bi tek 1888. ponovo bilo premešteno na prostor današnjeg Novog groblja.
Knez Miloš podigao je staru crkvu svetog Marka kako bi obeležio mesto na kome je 30. novembra 1830. pročitan hatišerif o priznavanju političke samouprave Srbije i berat kojim je knez Miloš priznat za kneza s naslednim pravom. Posle konačnog odlaska Turaka iz Beograda i predaje ključeva Grada knezu Mihailu, Beograđani su godinama na tom delu Tašmajdana organizovali trodnevno slavlje.
Slavija
Slavija, danas Trg Dimitrija Tucovića, nekada se nazivala Simićev majur po Stojanu Simiću, predsedniku Ministarskog saveta, prvom vlasniku močvarnog zemljišta između pijace na Cvetnom trgu, Vračara i današnjeg hrama Svetog Save, oivičenog ulicama Maršala Tolbuhina i Bulevarom JNA.
Stojan Simić, uspešan političar ali još uspešniji trgovac nekretninama (takođe vlasnik zemljišta izmedu današnje Savezne skupštine i Skupštine Srbije), prodao je za 5.000 dukata močvarno zemljište Fransisu Makenziju 1886. Kupoprodaja je čak izazvala podsmeh na račun Makenzija koji na tom prostoru ništa nije ni sadio ni sejao već je samo isparcelisao placeve i prosekao izmedu njih sokake. Parcele je prodavao uz uslov da vlasnici podignu kuću od tvrdog materijala. Cena kuća na tom prostoru dostigla je 1.000 dukata pa je Makenzi dobio nadimak “lukavi Škotlanđanin”. Beograđani su očigledno znali za pravo Makenzijevo poreklo ali je ceo kraj ipak nazvan Englezovac. Posle Makenzija parcele je nastavio da prodaje izvesni Girdon.
Stari hotel Slavija podignut je 1889. a sledeće godine Englezovac je zvanično predstavljao jedan od ukupno devet beogradskih kvartova.
Palilula
Naziv Palilula potiče iz četrdesetih godina XIX veka kada je bilo zabranjeno pušenje na ulicama stare varoši jer su kuće bile većinom drvene i lako zapaljive. Na osnovu prvog plana za regulaciju beogradskih sokaka i krajeva 1840. na prostoru današnje Palilule prosečene su veoma široke ulice tako da nije bilo straha od eventualnog požara. Zbog strastvenih pušača s čibucima i lulama koji su u velikom broju šetali tim krajem ostao je naziv Palilula.
Međutim, ostao je i zapis književnika iz Poljske Romana Zmorskog koji je Beograd posetio 1855. i tada napisao da je Palilula groblje s malom crkvom, nedaleko od Beograda, a da je tu nekada stanovao grnčar koji je pravio lule od pečene gline, pa kako su njega zvali Pali-lula, tako je čitav kraj nazvan po njemu.
U vreme austrijskog osvajanja Beograda 1717. Palilulu su naselili Nemci iz Pfalca i uskoro je taj kraj nazvan Karlštat. Tu su se nalazili dvor princa Aleksandra Virtemberškog i uprava varoši ali je posle smene osvajača – 1739. godine, kada su Turci ponovo osvojili Beograd, čitav kraj raseljen.
Od 1830. počelo je plansko naseljavanje Palilule po naredbi kneza Miloša preseljenjem Savamalaca ali i naseljavanjem pridošlica iz Leskovca, Niša, Vranja, Bujanovca i ostalih krajeva istočne Srbije koji su se bavili zemljoradnjom. Tako je i prva, glavna ulica na Paliluli nazvana Baštovanska.
Knez Miloš je 1873. sagradio kasarnu u Paliluli gde se Drugog svetskog rata nalazila kraljeva garda a za vreme druge vladavine odredio je mesto za izgradnju bolnice koja je završena 1868. i to je prva varoška bolnica koja postoji i danas na uglu Džordža Vašingtona i Palmotićeve. U staroj Paliluli živeli su Jova Ilić, Laza Lazarević, Uroš Predić, Milorad Šapčanin, Đura Jakšić, Janko Veselinović, Milorad Gavrilović – mnogi po kojima su kasnije beogradske ulice nazvane.
Bulbulder je predstavljao najlepši deo Palilule pod voćnjacima i baštama, u dolini potoka koji je ka Dunavu proticao današnjom Cvijićevom ulicom i ulicom Dimitrija Tucovića. Tu dolinu Turci su nazvali Bulbulder (slavujeva dolina) po čemu je ovak kraj nazivan Slavujevac.
Terazije
Prvi stanovnici Terazija bili su kovači i to ne svojom voljom već po naredbi kneza Miloša. Na tom prostoru bilo je pusto polje 1832. kada je knez odlučio da se svi beogradski kovači, a najviše ih je bilo u Savamali, presele na poljanu koju je turski paša hteo da iskoristi kao vežbalište za svoje vojnike. Knez Miloš je turske namere predupredio tako što je naredio da polje odmah bude poorano i isparcelisano. Međutim, preseljenje kovača nije išlo naročito brzo, čak i uz pretnje i batine, jer lokacija na početku Kragujevačkog druma nije bila previše atraktivna za zanatlije. Do 1845. na Terazijama nije bilo ni puta ni kaldrme a bilo je izgrađeno tek desetinu kuca.
Naziv Terazije potiče od turskog vodovoda, preciznije tri kule visoke po 8 metara čija je namena bila da omoguće veći pad pritiska kako bi voda iz izvora u Mokrom Lugu dospela do Kalemegdana. Prva i najveća kula bila je na mestu gde je kasnije, po želji kneza Miloša, izgrađena Terazijska česma 1860. godine, druga kod kafane Ruski car a treća kod kafane Grčka kraljica. Te kule Turci su nazivali terazije za vodu pa je i deo beogradske varoši od Stambol-kapije do Simićevih konaka (kasnije preuređenih u dvor Aleksandra Karađorđevića) dobio naziv Terazije.
Krajem tridesetih godina XIX veka Stojan Simić je kupio zemljište na prostoru današnjeg Pionirskog parka koje je u to vreme bilo pod vodom i služilo za lov na divlje patke. Simićevi konaci ili Simićevo zdanje završeno je 1840. (zvano kasnije i Veliki konak ili Stari dvor); hotel Kasina sagrađen je 1856.; na mestu današnje palate Albanija nalazila se stara kafana Albanija i u to vreme poznati sat ispod koga su zakazivani sastanci. Pijaca sa Studentskog trga premeštena je na Terazije 1862. a 9 godina kasnije premeštena je i s tog novog gradskog trga. Na prostoru današnjeg hotela Moskva nalazila se kafana Velika Srbija.
Stara turska kaldrma i kočijaška stanica uklonjene su s Terazija tek 1911. prilikom rekonstrukcije na osnovu projekta Vladimira Lučića a pod nadzorom Jelisavete Načić, prve žene arhitekte u Srbiji. Tada su na Terazijama napravljeni ukrasni skverovi s fontanom i vodoskokom. Sledeća rekonstrukcija Terazija usledila je 1948. Posle prve rekonstrukcije Terazija 1911. uklonjena je Miloševa česma, a posle druge 1948. i fontana.
Zeleni venac
Na prostoru današnjeg Zelenog venca, današnje Brankove i Kosmajske ulice (maršala Birjuzova) nalazilo se veliko hrišćansko groblje premešteno po naredbi kneza Miloša na Tašmajdan. Centar današnjeg Zelenog venca pokrivala je velika bara a na uglu današnjih ulica Brankove i Pop Lukine bilo groblje na kome su sahranjivani umrli od zaraznih bolesti. Za prelazak preko bare, u koju se slivala voda s Terazijskog grebena i dalje ka Savamali, bio je neophodan čamac. Sredinom XIX veka na tom prostoru počela je izgradnja pozorišta posle isušivanja močvare.
Odluka o podizanju pozorišta doneta je 20. februara 1852. kada je srpska vlada odlučila da za tu namenu izdvoji 2.000 dukata. Izgradnja je počela po projektu italijanskog arhitekte Kasana koji je živeo u Beogradu, ali je početni kapital brzo potrošen na bezuspešno zidanje temelja na močvarnom zemljištu. Dobrovoljnim prilozima izgradnju su pomogli i knez Aleksandar Karađorđevic i Miša Anastasijević, obrazovan je i odbor za prikupljanje priloga ali su radovi ipak obustavljeni 1853. Iz Beča je došao u to vreme poznati arhitekta Baumgarten da proceni mogucnost za izgradnju pozorišta na takvom terenu. Njegova konačna ocena bila je da će se cela zgrada srušiti za nekoliko meseci ili najviše nekoliko godina ako bude sagradena na takvom tlu. Temelj neizgrađenog pozorišta kasnije je potvrdio ispravnost Baumgartenove procene. Arhitekta Kasano ipak je naplatio svoj projekt i vratio se u Italiju.
Ako Zeleni venac nije dobio pozorište – u kafanama nije oskudevao, pa je po jednoj od njih i dobio današnji naziv. Kafana Zeleni venac imala je na ulazu venac od zelenog pleha umesto firme, po cemu je i čitav kraj nazvan. Pijaca Zeleni venac nastala je na obodu bare sedamdesetih godina XIX veka, a zvanično je otvorena u februaru 1926. godine na početku Abadžijske čaršije.
Savamala
Savamahala spaljena je 1739. prilikom povlačenja Austrijanaca a naseljavanje je ponovo počelo 1820. van šanca koji je zatvarao beogradsku varoš. Savamala je nekada zahvatala prostor od današnje Karađorđeve ulice do početka Ade Ciganlije, duž Bare Venecije, od ulice Kralja Milana do Nemanjine i od Terazija ka Savskoj padini. Bara Venecija nasipana je od 1867., posle odlaska Turaka, a nasipanje prostora današnje Železničke stanice završeno je 1882. zemljom iz Prokopa koji je tako i nastao i dobio naziv.
Prvi stanovnici duž Bare Venecije bili su Romi. To se, pre svega, odnosilo na deo oko Male pijace, kasnije Žitne pijace i prostor današnjih ulica – Kraljevića Marka, Svetozara Radića, Savske, Travničke, Hercegovačke, ali i Bosanske, Narodnog fronta, Lomine i Balkanske ulice, o čemu postoje svedočenja Joakima Vujića iz 1826.
Knez Miloš je od beogradskog vezira Maršali Ali-paše dobio zemljište na prostoru Savamale koja je 1832. imala 150 kuća ali se u poreskim knjigama iz 1835. pominje samo 11 kuća. Po naredbi kneza Miloša Savamalci su raseljeni u Palilulu kako bi bili sagrađeni Velika kasarna, Artiljersko-tobdžijska kasarna, Milošev dvor, Novo zdanje i zgrada Državnog saveta.
Dedinje
Dedinje se u turskim hronikama pominje još od XVI veka, kada su se na njemu nalazile tekije (islamski verski objekti u kojima su se okupljali derviši). Tekije su bile okružene bogatim vinogradima, pa se pretpostavlja ime Dedinje potiče od naziva dede, koji se davao starešinama derviša. Postoji i mišljenje da je ime srpskog porekla jer je ovaj kraj nazivan i Dedinim brdom, Dedijama i Dedinama. Početkom 20. veka ovde su postojala imanja Beograđana, ali je kraj doživeo punu urbanizaciju izgradnjom kraljevskog kompleksa.
Blizina Kraljevskog dvora privukla je imućne Beograđane da ovde grade luksuzne vile i okruže ih bogatim vrtovima, pa je tako već početkom tridesetih godina prošlog veka ovaj kraj postao najotmenije beogradsko naselje, utonulo u bujno zelenilo, prednjačivši urednošću i čistoćom nad drugim delovima grada. Tokom 1930. godine pušten je u saobraćaj Bulevar kneza Aleksandra Karađorđevića (nekadašnji Bulevar mira), ukrašen drvoredima jablana i javora, sa stazama za pešake i konjanike. Svoju ulogu elitnog beogradskog naselja Dedinje će zadržati i u kasnijem periodu, budući da je nakon Drugog svetskog rata nekadašnji kraljevski kompleks ostao centralni reprezentativni objekat.
Senjak
Senjak se nalazi na padini u podnožju Topčiderskog brda i jednog dela Bulevara Živojina Mišića. Ovaj nenaseljeni prostor postaje aktuelan u drugoj polovini XIX veka kada su, nakon velikog požara kalemegdanskog spremišta za seno, ovde premešteni beogradski senjaci, daleko od grada i opasnosti da dođe do velike štete ako se seno zapali. Naziv Senjak se ustalio i kada su krajem XIX veka senjaci premešteni na još udaljenije mesto, prostor preko puta današnjeg Karađorđevog parka. Nakon toga Senjak se ubrzano naseljava, a zbog lepog vidikovca na njemu niču vile bogatijih Beograđana okružene vrtovima, voćnjacima i vinogradima. Senjak je bio elitno naselje Beograda, a u godinama nakon Prvog svetskog rata ovu titulu oduzeće mu Dedinje.
Voždovac
Voždovac je u XIX veku bio pust teren koji se od Torlaka spušta ka Beogradu. Kako je tuda prolazio Kragujevački drum, beogradski trgovac Nikola Stefanović oko 1870. godine gradi mehanu, po kojoj se i kraj nazvao „kod Stefanovića mehane“. Voždovac svoj današnji naziv duguje samom voždu Karađorđu, čiji se šator na ovom prostoru nalazio tokom borbi za oslobađanje Beograda 1806. godine. Taj naziv ustaljuje se tek posle 1904. godine i povratka dinastije Karađorđević na vlast u Srbiji.
Ovaj kraj naseljavalo je uglavnom siromašnije stanovništvo: zanatlije, kovači, mlekari i fijakeristi, a prve javne građevine bile su škola i crkva podignuta prilozima Voždovčana. Nakon Prvog svetskog rata kraj dobija veći značaj, pa na njemu ubrzo niču brojni servisi za popravku automobila, zbog koga je jedan deo naselja prozvan Autokomandom. Između dva rata naselje beleži sve veći porast stanovništva, pa današnja ulica Vojvode Stepe postaje centar ovog kraja sa brojnim prodavnicama, zanatskim radnjama, kafanama i kovačkim radionicama. U tom periodu najveći problem je bila nepovezanost naselja i centra grada, što je rešeno proširenjem tramvajske pruge i stvaranjem linije do Slavije.
Čukarica
Čukarica je, kao i Banovo brdo, tokom XIX veka pripadala ataru sela Žarkovo. Godine 1840. opština ovog sela je na putu za Obrenovac otvorila mehanu i dala je u zakup kafedžiji Stojku Čukaru, po kome je ovaj kraj ubrzo i nazvan. U narednim decenijama ovaj pust kraj postaje industrijsko središte Beograda, budući da je bio na periferiji, a blizu reke. Izgradnja fabrika privlači radnike da se nasele na ovom prostoru, tako da ono vremenom postaje izrazito radničko naselje.
Radnici su se 1911. godine izborili da Čukarica postane zasebna opština, a deo beogradske opštine postaje dve decenije kasnije, nakon čega počinje njena ubrzana urbanizacija, izgradnja pijace, crkve, kaldrmisanje ulica i povezivanje sa centrom grada tramvajskom linijom Knežev spomenik-Čukarica.
Banovo brdo
Banovo brdo se u tursko vreme zvalo Golo brdo, a postojao je i naziv Ordija, što na turskom znači vojska. Današnje ime dobilo je po Matiji Banu, profesoru, književniku i diplomati koji je 1844. godine došao u Beograd, zavoleo ga i u njemu ostao do smrti. Njegov doprinos kulturnom razvitku Srbije je veliki, a kako je bio redak intelektualac, vrlo vispren i rečit, država ga je slala u delikatne diplomatske misije.
Kuća Matije Bana se nalazila u Gospodskoj ulici (današnja Brankova) i bila je stecište kulturnog i političkog života Beograda. Kako mu se okolina Beograda veoma dopadala, Matija Ban odlučuje da kupi imanje na Golom brdu sa koga se pružao predivan vidik na Savu, Dunav, Zemun, Beograd, Frušku goru i sremska sela. Na tom imanju Ban je izgradio letnjikovac u šumadijskom stilu kao i okućnicu u vidu vajata, mutvaka, mlekare, kačare i sličnih objekata. Oko njih je zasadio vinograd i voćnjak, a vrt letnjikovca bogato ukrasio biljkama donesenim iz Dubrovnika i sa grčkih ostrva. Naziv Banovo brdo ovaj kraj dobio je još za Banovog života, i zadržao ga i nakon što je imanje stradalo u borbama za Beograd tokom Prvog svetskog rata. O borbama koje su se vodile baš na prostoru gde se okvirno nalazio posed Matije Bana nekada je svedočilo nemačko vojno groblje, koje je devastirano u godinama nakon Drugog svetskog rata.
Karaburma
Karaburma se prvobitno nazivala Kajaburma. Naziv je nastao od turskih reči kaja (stena) i burun (nos, rt) pa bi prema tome Kajaburma značila stenoviti rt. U prvoj polovini XIX veka ovde se nalazio prostor za vežbanje konjanika beogradskog vezira, dok je obradivo zemljište korišćeno za uzgajanje bostana. Kasnije će Karaburma postati gradsko gubilište, pokraj koga je niklo groblje pogubljenih osuđenika. Na posebnom delu ovog prostora vršena je egzekucija nevernih žena, pa se on nazvao Rospi Ćuprijom, što bi u prevodu sa turskog značilo most kurvi. Naselje se najpre formiralo oko današnje Bogoslovije, a nakon Drugog svetskog rata se planski gradi stambeno radničko naselje koje dobija naziv Nova Karaburma.
Viline vode
Viline vode se nalaze u neposrednoj blizini Pančevačkog mosta, na samoj obali Dunava. Tu se oduvek nalazilo gradsko smetlište, a nakon Prvog svetskog rata formiralo se divlje naselje siromašnijih Beograđana, prvenstveno onih koji su poslom bili vezani za reku – lađara i ribara. Poreklo naziva vezano je za podzemne izvore koji su se iznenada pojavljivali, ali isto tako i nestajali, odnoseći sa sobom nepažljive kupače. Narodna mašta brzo je našla odgovor na ovu pojavu, pa je tako nastala legenda da u tim podzemnim vodama žive vile koje odnose sa sobom one koji im remete mir. Danas je ovo jedan od najprometnijih delova Karaburme.
Marinkova bara
Marinkova bara je dobila naziv po izvesnom Marinku u čijem je posedu bilo ovo zemljište, kao i šuma na čijem se mestu danas nalazi Centralno groblje. Prostor obrastao trskom i vodom je početkom dvadesetih godina prošlog veka počelo naseljavati siromašno stanovništvo. Kuće su građene od slabog materijala, pa su se rušile svaki put kada su se izlivali okolni potoci. Iz svih tih razloga naselje je bilo jedno od najnezdravijih u Beogradu, sa velikim brojem obolelih od tuberkuloze. Urbanizacija je počela tridesetih godina kaldrmisanjem Zaplanjske ulice, dizanjem javnih česmi i sprovođenjem električnog osvetljenja. U to vreme stanovnici ovog kraja su ga zvali Predgrađe Petra Mrkonjića, ali se ovaj naziv nije održao do danas. Pseudonim Petar Mrkonjić je koristio (budući) kralj Petar Karađorđević tokom Bosansko-hercegovačkog ustanaka (1875-1878).
Profesorska kolonija
Profesorska kolonija je formirana na inicijativu dekana Filozofskog fakulteta Vladimira K. Petkovića. Izgradnja naselja je počela 1926. godine kada su profesori Beogradskog univerziteta za ovu namenu uzeli kredit od Uprave fondova. Urbanistički plan radili su profesori Tehničkog fakulteta, a neke od kuća projektovali su sami vlasnici, poput čuvenog matematičara Milutina Milankovića. Naselje je bilo bogato zelenilom, svaka kuća je imala baštu sa cvećem, ulice su bile bogate drvoredima, dok je mirnoća kraja omogućavala učenim stanovnicima uslove za stvaralački rad.
Prokop
Prokop je uvala nastala veštačkim putem koja se nalazi u neposrednoj blizini Hajd parka i Muzeja Jugoslavije. Zemljište je nekada pripadalo kraljici Nataliji Obrenović, a otkupljeno je zbog dobrog kvaliteta zemlje, koja je zbog svoje čvrstoće, bila pogodna za nasipanje Bare Venecije, danas prostora oko Železničke stanice na Savskom trgu. Prokopom je u narednim godinama niklo divlje naselje, što je ohrabrivala činjenica da je udaljeno od centra grada i zaklonjeno od očiju policije. Naselje je postojalo sve do početka sedamdesetih godina prošlog veka.
Zerek
U vreme turske vladavine Beogradom prostor od današnjeg Studentskog trga prema Jovanovoj pijaci ka Dorćolu i Kalemegdanu nazivao se Zerek (zejrek – vidik). S tog dela varoši pucao je pogled na Dunav i Banat, ali i ka Mirijevu i Višnjici, u to vreme pusta brda na desnoj obali Dunava. Takođe ima podataka da je hrišćansko stanovništvo današnju ulicu Kralja Petra takođe nazivalo Zerek, kao i kraj od sadašnje Uzun Mirkove do Dušanove ulice.
Dorćol
Naziv jednog od najstarijih krajeva Beograda – Dorćola, turskog je porekla i znači raskršće četiri puta (dort – četiri, jol – put). Dorćol je u početku označavao samo raskršće današnjih ulica Kralja Petra, Dušanove i Dubrovačke. Tu se nalazila velika pijaca polovnih, starih stvari zbog čega su je Turci zvali Bitpazar.
Posle turskog bombardovanja beogradske varoši s tvrđave (Kalemegdana) 1862. pijaca je raseljena. Kako su se dućandžije rasporedile po celoj varoši, na intervenciju državne srpske vlasti 1887. ponovo su skupljeni svi na jedno mesto – u gornji deo Fišekdžijske ulice (danas Bulevar Kralja Aleksandra u nivou hotela Metropol).
Dorćol je prethodno bio nazivan Dunavska varoš u kojoj su većinu stanovništva činili Dubrovčani i Jevreji, a kasnije i Turci. Posle osvajanja Beograda 1717., Austrijanci obnavljaju Dunavsku varoš i između ostalog podižu i veliku palatu princa Evgenija Savojskog, carskog namesnika. Turci su ovo najmonumentalnije zdanje Austrijanaca na Dorćolu kasnije prozvali Pirinc-han, a Srbi prihvatili naziv pirinčana. Srušena je 1739.
Stambol-kapija
Stambol-kapija nalazila se na prostoru današnjeg Trga Republike, ali je u vreme turske vladavine tu bila bara koja je pokrivala današnju Nušićevu, Kolarčevu i Makedonsku ulicu. Kapiju je s brežuljkom kod početka Kolarčeve ulice spajao drveni most ispod koga je prolazio rov napunjen vodom. Do 1835. sa strane rova ka Terazijama i Paliluli nije bilo nijedne kuće, da bi tek polovinom XIX veka počelo naseljavanje tog kraja. Ilija Milosavljević – Kolarac sagradio je 1860. veliku jednospratnu kuću u blizini današnjeg Narodnog pozorišta. U toj zgradi nalazila se pošta, dok je u drugom delu bila smeštena katolička crkva a kasnije kafana i bioskop s baštom. Na spratu je stanovao Ilija Milosavljević dok se u drugom delu nalazio austrijski konzulat.
Stambol-kapija srušena je 1868. godine kada je na tom prostoru sagrađeno Narodno pozorište, a 14 godina kasnije, 1882., podignut je spomenik knezu Mihailu.
Varoš-kapija
Varoš-kapija je najstariji deo Beograda, nastao na prostoru oko Saborne crkve, nazvan po kapiji kroz koju se ulazilo u deo varoši ograđen šancem, na uglu današnje Pop Lukine ulice. Šanac se prostirao od Velikih stepenica ka Kosančićevom vencu i dalje ka današnjem restoranu Ruski car u Knez Mihailovoj ulici. Kapija je porušena 1862. godine a iz tog perioda ostali su sačuvani Konak kneginje Ljubice i Konak kneza Mihaila.
Kosančićev venac, od današnje Brankove do Pariske ulice i od Pop Lukine do Karađorđeve na Savskoj padini, nazvan je po pobratimu Miloša Obilića, sa Kosovskog boja, Kosančić Ivanu.
Topličin venac je, kao i Kosančićev, dobio naziv sa kosovskog boja, takođe pobratimu Miloša Obilića – Milanu Toplici. Topličin venac prostire se od Varoš-kapije do Obilićevog venca, između ulica Cara Lazara, Vuka Karadžića, Čubrine, Maršala Birjuzova, Carice Milice i Zmaj Jovanove.
Obilićev venac pokrivao je nekada prostor od Topličinog venca do sadašnje ulice Braće Jugovića a naziv je dobio za vreme kneza Milana Obrenovića 1872, sa Kosovskog boja Miloša Obilića. Danas se Obilićev venac prostire do hotela Mažestik, a s južne strane do Zelenog venca.
