Beograd kroz vreme i generacije

[Jezebel]

Četvorostruki tajni agent: Vera Pešić. (Srpska Mata Hari, izmedju stvarnih dogadjaja i fikcije) 

 

Sa samo 19 godina došla je u Beograd nakon propalog braka. U sledećih par meseci Vera Pešić, Leskovačka lepotica, kako su je zvali, postala je četvorostruki tajni agent i odlučivala o tome ko će biti streljan u Beogradu, sve vreme se krijući iza "sanjalačkih očiju iz kojih nije izbijalo zlo koje je u njoj sakriveno", kako su neki savremenici govorili o njoj.

 

Vera Pešić živela je pod parolom "živi brzo, umri mlad". Bila je član Centralnog komiteta komunističke partije, radila za ozloglašeni Gestapo, posećivala balove, imala brojne udvarače…

 

Ali, sve je bilo kratkog daha. Vera Pešić je streljana sa 25 godina, a njena poslednja želja bila je "da joj meci ne nagrde lice".

 

Potekla iz dobre kuće

 

Te 1919. godine Vera Pešić je rođena u Sijarinskoj banji na Badnje veče. Deda joj je bio sudija Velikog Crnogorskog suda na Cetinju, a otac sreski načelnik, pa nije bilo sumnje da će Vera imati dobro obrazovanje.

Buduća špijunka godine odrastanja i školovanja provela je u Leskovcu. Lepa, zgodna i veoma inteligentna slamala je mnoga srca, a sugrađani je prozvaše leskovačka lepotica.

 

Nije poznato šta se tačno dogodilo, ali Verini roditelji su ostajali bez novca. Izlaz su videli u pronalaženju muža za svoju ćerku koja je tada imala tek 16 godina. Dok jedni izvori tvrde da je Vera Pešić bila udata za izvesnog policijskog pisara Mila Krčedinca, drugi navode da je njen muž bio neki Nemac.

Kako bilo, samovoljna i odlučna Vera nije dugo izdržala u braku. Razvela se posle samo dve godine i, sa 19 godina odlučila da se dalje kroz svet probija sama. Spakovala je kofere i krenula za srpsku prestonicu.

 

Čim je kročila na beogradsku kaldrmu, Vera Pešić potražila je posao. Valjalo je od nečega živeti, pa se prihvatila rada u firmi koja se bavila trgovinom. Ovde se nije dugo zadržala. Naime, ubrzo upoznaje majora Slavka Radovića, iskusnog oficira Generalštaba Jugoslovenske kraljevske vojske, koji u Veri prepoznaje ubitačnu kombinaciju lepote i pameti – kvaliteta koji krase dobrog operativca.

 

Po kratkom postupku, Vera upisuje i završava kurs za obaveštajce. Uči nemački, engleski i francuski, dobija praktičnu obuku i upoznaje se sa strogo poverljivim dokumentima među kojima se nalazio i "Elaborat o kontraobaveštajnom radu" u kome je izložena čitava kontraobaveštajna mreža na tlu tadašnje Kraljevine. Pored ovoga, učila je ples u školi Marije Mage Magazinović.

 

Paralelno, u potpunoj tajnosti, Vera Pešić postaje član Komunističke partije (kasnije i Centralnog komiteta KPJ) i zapravo, već od prvih dana u tajnoj službi, postaje dvostruki operativac.

 

Život na visokoj nozi

 

Od svojih nadređenih Vera je dobila jasan zadatak – infiltracija u špijunsku mrežu Britanaca, Francuza i posebno Nemaca koji su operisali po Beogradu pod šifrom "Jupiter" i organizovali Kulturni savez folsdojčera – Kulturbund, preko koga su naoružavali svoje ljude.

Kako bi se ubacila u kružok agenata i upoznala svoje mete, Vera je postala redovan gost prestižnih zabava, popularnih hotela i restorana poput Mažestika, Balkana, Dardanela, lokala u Skadarliji... Tu je drugovala sa diplomatama, različitim uticajnim ljudima i reprezentima inostranih kompanija skupljajući informacije i kujući planove.

 

Pešićeva se uvek predstavljala kao zaposlena u Generalštabu vojske. Ovo je bio lukav plan koji joj je omogućio da njene mete zapravo pokušavaju da vrbuju nju kao svog insajdera, dajući joj novac, čineći usluge i pružajući joj prednost u špijunskim igrama.

Vera Pešić, zahvaljujući ovoj taktici, upoznala je britanskog majora Juliusa Hana (šifrovanog imena Cezar), prvog čoveka takozvane Sekcije D britanskih obaveštajaca u Beogradu, a potom i Rišara Deperea, vođa francuskih agenata, sa kojim je 1939. godine letovala u Marseju. Obojica su joj ponudili saradnju i bogato je plaćali.

 

Volela i muškarce i žene

 

Napredujući u špijunskom svetu, Vera Pešić uspela je da upadne i u redove nemačkih agenata. Vera je imala neobičnu ulaznicu – Elizabetu fon Maltzan, zvanu Lepa Lili, suprugu nemačkog ambasadora koja se i sama bavila špijunažom.

Lepa Lili i Leskovačka lepotica upustile su se u ljubavnu avanturu tokom koje je iskusna Nemica podučavala Veru veštinama zavođenja. Njih dve bile su česte gošće noćnih klubova, barova sa striptizom i putenih zabava okupanih šampanjcem i novcem, a nije im bilo strano ni pokazivanje emocija u javnosti.

 

Informacije koje je marljivo prikupljala, Vera je redovno raportirala jugoslovenskoj službi, dok je britanskim, francuskim i nemačkim partnerima servirala birane stvari.

Vrhunac Verine infiltracije bio je 1939. kada je dobila direktnu ponudu da pristupi Gestapou i nemačkoj tajnoj službi BSD. Tada je stupila u vezu sa majorom Karlom Lotarom Krausom, šefom 6. odeljenja Gestapoa u Beogradu i ustoličila se na mestu najvažnijeg nemačkog agenta u Jugoslaviji.

 

Upoznala je Adolfa Hitlera 

 

Pred početak Drugog svetskog rata, zbog saradnje s Nemcima, Vera Pešić biva izbačena iz jugoslovenske službe, a odmah potom je hapsi beogradska policija. Nad Verom se sprovodi fizička tortura i ispitivanje pod optužbom za špijunažu, međutim, Kraus i knez Pavle brzo su intervenisali te je srpska Mata Hari puštena na slobodu, a zatim prebačena u Beč gde se oporavljala i dodatno edukovala u špijunskim igrama.

 

U to vreme Vera Pešić čak upoznaje Adolfa Hitlera. Iako nije poznato da li je sa njim napravila neki dogovor, činjenica je da se Vera potom vraća u Beograd i radi kao novinarka, dopisnik nemačkih novina.

Sa ove pozicije stalno putuje u Grčku, Tursku i Bugarsku, podnosi izveštaje nemačkoj službi i Krausu, ali nastavlja da radi i sa Francuzima, jugoslovenskom službom i komunistima.

 

Svom ljubavniku Vera obezbeđuje i kontakt sa Kostom Pećancem. Operacija je nazvana "Hanibal". Vera je sa Pećancem ostvarila kontakt preko Đorđa Roša, zajedničkog prijatelja. Napravljeni su dogovori i, godinu dana kasnije, Pećanac sa Verom i Krausom odlazi u Sofiju gde se, februara 1941. sastaje sa rajhsmaršalom Hermanom Geringom i dobija 200.000 rajhsmaraka da se ne upušta u borbu sa nemačkom vojskom.

 

Novo hapšenje

 

Nakon Martovskog puča 1941. vlasti naređuju da Vera Pešić bude uhapšena kao špijun koji radi za račun Nemaca i prebačena u zatvor u Lebanu. Ipak, Vera uspeva da se izmigolji i odlazi u Sijarinsku banju gde sa majkom dočekuje aprilsko bombardovanje i početak rata.

Već 14. aprila Kraus je vraća u Beograd i postavlja u centralu ozloglašenog Gestapoa sa zadatkom da radi na suzbijanju komunista i praćenje četnika, a posebno u Leskovačkom kraju koji je dobro poznavala.

 

Oktobra 1941. gubi se svaki trag majoru Krausu, a Vera završava u naručju generala Paula Badera, komandanta okupirane Srbije, a paralelno se viđa i sa Dragomirom Jovanovićem, šefom Specijalne policije u Beogradu. Pored njih, bila je ljubavnica i prvog čoveka Gestapoa u Leskovcu, ali i Ratka Sotirovića, agenta Jugoslovenske vojne službe.

 

U novembru 1942. Vera ulazi u ljubavnu vezu sa Tanasijem Tasom Dinićem, novopostavljenim ministrom unutrašnjih poslova u vladi Milana Nedića. Isti taj Dinić će 1945. biti streljan od strane OZNA-e, kao blizak saradnik britanskih obaveštajaca.

 

Iste godine, Vera Pešić otkriva da četnici rade sa Britancima, a njen obaveštajni rad rezultirao je hvatanjem, mučenjem i streljanjem požarevačkog vođe četnika Milana Kalabića. Inače, Vera je ranije bila u vezi sa Kalabićem (predstavila mu se lažnim imenom) i ovaj njen postupak bio je zapravo osveta za događaje iz 1924. Naime, Kalabić je tada, kao pripadnik Žandarmerije, bio umešan u ubistvo braće Mijušković u Nikšiću, koji su bili Verini rođaci i akteri terorističkih akcija protiv jugoslovenskih vlasti.

 

Odlučivala o životu i smrti

 

Na jedan mig Vere Pešić ljudi u logorima Banjica, Jajinci, Sajmište… mogli su biti likvidirani ili oslobođeni. Veruje se da je veliki broj komunista iz zarobljeništva pušten zahvaljujući Veri Pešić.

Iz zatvora u Leskovcu je, 1943. izvukla 120 komunista samo na osnovu toga što je tvrdila da su oni "oklevetani da su saradnici NOP".

 

Sa druge strane i partizani su pokušavali da od nje doznaju šta spremaju četnici i Nemci, a "sedenje na više stolica" dovelo je do toga da joj je glava bila ucenjena od strane Britanaca na 300.000 funti.

Vera je stalno bila na oprezu. Koristila je lažna dokumenta, prerušavala se, a zahvaljujući, malo sreći, malo informacijama, izbegla je nekoliko atentata.

 

Ipak, u leto 1943. godine dolazi u Gornju Jablanicu da prikupi podatke o delovanju stranih službi na ovom prostoru. Međutim, četnici joj postavljaju zasedu, hvataju je i sprovode u Gorski štab 110 gde je osuđena na smrt.

Kako bi je sačuvali, reagovali su i Nemci i general Nedić, ministar Dinić i mnogi, mnogi drugi. S druge strane Vera je tražila samo jedno, da nasamo razgovara sa majorom Radoslavom Đurićem, poznatijim kao Kaplar Mića, koji je komandovao Gorskim štabom 110.

I razgovarali su. Celu noć. Izjutra presuda je bila suspendovana jer "svedočenje Vere Pešić posle rata može doprineti razotkrivanju mnogih izdajnika i zločinaca".

 

Jasno, Vera je postala Đurićeva ljubavnica i brzo se rešila konkurencije. Lekarku Mariolu Berđajevu prijavila je Gestapou koji ju je uhapsio kao Jevrejku i streljao, a sve je predstavljeno kao splet nesrećnih okolnosti.

Paralelno, preuzimala je komandu nad Đurićem i uticala na smenjivanje i postavljanje komandanata brigada i korpusa, povećavajući mržnju koju su prema njoj gajili pripadnici.

 

U narednih 7 meseci, Vera je za Đurića operisala na teritoriji Kosova i Metohije završavajući različite zadatke. Valja spomenuti da je Đurić bio spreman da prebegne u redove partizana i, kako će se kasnije pokazati, bio je krtica Josipa Broza Tita u četničkim redovima.

Povratak Vere u Štab 1944. propraćen je negodovanjem koje je preraslo u prevrat.

 

Smrt streljanjem

 

O smrti Vere Pešić postoji nekoliko verzija događaja, ali se sve završavaju isto.

Prema jednoj, u puču su zarobljeni Vera, njena majka Anđa i Đurić. Žene su odmah streljane, dok je Đurić pobegao i pridružio se komunistima.

Druga verzija kaže da su pobegli svo troje, ali da je Vera sa majkom uhvaćena par dana kasnije i zatim ubijena.

Prema trećoj priči, nakon bekstva trojca, žene su otkrivene nekoliko meseci kasnije sasvim slučajno u okolini Medveđe, a zatim su streljane.

U svakom slučaju, u vreme kada su je streljali četnici 1944. godine Vera je imala 25 godina.

 

 

Foto: Arhivska fotografija

 

Foto: Pinterest / Arhivska fotografija - Beograd je tridesetih postao velegrad koji je magično privlačio one u potrazi za boljim životom

 

Foto: Arhiv NBS - Terazije noću tridesetih godina 20. veka

 

Foto: Wikipedia / Dnevnik Vladimira Dedijera 

Edited March 8, 2023 by Jezebel

[Kronostime]

[DJORDJE]

Ta stanica zajedno sa autobuskom je bila  ruglo grada. Ako su ovi iz SNS-a nesto pametno uradili, to je izmestanje zeleznicke stnice. E sada, kako je to uradjeno je vec druga prica.

[Div]

4 hours ago, DJORDJE said:

Ta stanica zajedno sa autobuskom je bila  ruglo grada. Ako su ovi iz SNS-a nesto pametno uradili, to je izmestanje zeleznicke stnice. E sada, kako je to uradjeno je vec druga prica.

 

ŽS jeste bila ruglo jer se oko 50 godina seli pa se, naravno, nije ni održavala, ni saobraćajno ni građevinski, izmeštanje bi trebalo da pretpostavlja premeštanje sa punom funkcionalnošću na drugu, poželjno bolju, lokaciju. Ovi su staru ŽS jednostavno uklonili, zgradu još nisu ali je puštaju da sama propadne, a cilj je da se oslobodi prostor za gradnju čime se reke još više okivaju betonom i udaljavaju od većine stanovnika beograda, zgrada koja ima potencijala za pretvaranje u muzej takođe smeta, zauzima prostor nekog stambeno poslovnog objekta. Umesto rugla koje se može ukloniti dobijamo ruglo koje je nemoguće, odnosno preskupo je, ukloniti.

Autobuska stanica je, koliko znam, vazda bila privremeno rešenje, lako za uklanjanje ali nikada nije pronađena dobra lokacija koja bi sa železnicom i gradskim prevozom činila saobraćajnu celinu, s tim što se nekada razmišljalo i pričalo o nekom integralnom rešenju, sada se radi isključivo ispod žita, radovi su .sredstvo da se otmu pare a ne da se dobiju funkcionalni objekti.

[DJ_Vasa]

5 hours ago, DJORDJE said:

Ta stanica zajedno sa autobuskom je bila  ruglo grada. Ako su ovi iz SNS-a nesto pametno uradili, to je izmestanje zeleznicke stnice. E sada, kako je to uradjeno je vec druga prica.

Naprotiv, potez im je izuzetno loš. Dok u normalnom svetu čuvaju stare građevine i unapređuju ih, a železničke stanice ostaju na lokacijama koje su lako dostupne, ova sadašnja je zavučena tako da se ni ne vidi, a saobraćajna povezanost je loša. Poenta i jeste da stanica bude blizu centra ili u samom centru, a stara je omogućavala da se čak i peške lako dođe do mnogih bitnih tačaka u gradu. Moglo je ono da se reši na više načina, npr. tako što bi se železnički saobraćaj spustio ispod zemlje ili što bi se napravila neka vrsta tunela (davno je bilo rešenje na medijima, ne mogu da ga nađem), ali da su zeznuli stvar - jesu. Ostale beogradske železničke stanice baš i nisu lako dostupne, a mogle bi da se koriste i za snimanje horora. Novobeogradska kod buvljaka je puna đubreta, koristi se kao javni WC, nepristupačna javnim prevozom čak i iz više delova Novog Beograda ili Zemuna i deluje kao ruglo. Tošin bunar je malo zavučena, zemunska takođe, s tim da je ova druga takođe za horor filmove, osim ako je nisu u međuvremenu sredili. Koliko znam, topčiderska je zatvorena, a o dostupnosti i da ne govorim. Autobuska je sličan svinjac, s tim da je bar sadašnja lokacija dobra, ali i ona se mogla srediti.

 

Upravo danas stižu i vesti da one soliterčine i nisu tako dobre: Vlasnici stanova u Beogradu na vodi najavili protest

 

U međuvremenu, Šapić bi da makne i stari most koji rasterećuje saobraćaj, što će stvoriti samo još veće gužve. Ono što nije uspeo Aleksandar Ler će poći za rukom Aleksandru Ganguli od Nambije.

[40Wins]

Ne znam da li je bas ovako, ali sigurno je da nesto ne stima. Ja sam video slike jako losih zavrsnih radova, ali ako su napravili lose temelje, dobicemo najvece ruglo na Balkanu. 

 

[Kronostime]

32 minutes ago, AgroLaki said:

Ne znam da li je bas ovako, ali sigurno je da nesto ne stima. Ja sam video slike jako losih zavrsnih radova, ali ako su napravili lose temelje, dobicemo najvece ruglo na Balkanu. 

 

Kakve si temelje za solitere ocekivao na tlu gde to ne moze da se uradi kako su to domaci neimari navikli?

Voda ce uvek naci neki svoj put, a ovci koje su oprale novac kupovinom th stanova mi nije zao ni najmanje.

[Eddard]

Biće dobro ako se ne završi nekom katastrofom, sa ili bez zemljotresa…

[Jezebel]

Da li je neko imao iluzija da ce bilo sta sto se izgradi (uradi ili ugovori) od ove vlasti ispasti kako treba? 

Ne znam za druge, ovde na forumu prisutne, mada pretpostavljam, da je odgovor NE.

E sad, srpsko glasacko telo je, opet, druga pesma .

[Klotzen]

Dosta ljudi je naterano da kupi tamo stanove. Sećam se da je u medijima bilo za neke pevaljke koje inače zatežu ozbiljnu kintu na gradskim proslavama. Cilj je bio da te prve zgrade planu odma da budu dobra reklama za nastavak kada krenu "lošije" zgrade da rade.

[Jezebel]

Figure i bogovi Vinče. Petar Minić

 

Rimski pesnik Ovidije nazvao je kameno doba "zlatnim dobom ljudskog roda". Mir je vladao, naselja su bila otvorena, a čovek se nije bojao čoveka, samo divljih životinja. Dane je provodio praveći osnovna oruđa za obradu zemlje, lov i ribolov i bezbrižno je živeo u svojim naseobinama bez značajnih kontakta ili sukoba sa drugim ljudskim zajednicama. Ali, da li je zaista tako bilo?

 

Otkriće Vinče, pak, menja sve ono što smo do sada učili o "praistorijskom čoveku". Tokom istraživanja, arheolozi su otkrili da je Vinčanski čovek i te kako znao za pojam onoga što danas nazivamo ekonomijom. Vinčanci su se bavili  stočarstvom i poljoprivredom, prikupljanjem divljih plodova, lovom i ribolovom.

 

Stanovnik Vinče znao je da "ušuška" svoje stanište: imao je "topli pod" u kući, koja je imala toplotno izlolovane zidove od drveta i gline i više prostorija. Imao je zidanu peć umesto ognjišta, kažu, veoma sličnu današnjim pica pećima, i živeo je u gradu sa ulicama. Reklo bi se, na daleko civilizovaniji način nego što su živeli naši preci samo 100 godina unazad na ovim prostorima. 

 

Vinčanac je znao da topi rudu, da napravi robu kojom je trgovao, bavio se izradom tkanina, kao i grnčarije "iz ruke", bez grčarskog točka. Pa, ipak, posebnu zagonetku ostavio je u vidu fugura i poruka koje su ucrtali na njima.  

 

Većina vinčanskih figura, iz današnje umetničke perspektive, klasifikuje se kao apstraktne. Nađeno je više od 3000 figura vinčanske kulture, razasutih po celoj jugoistočnoj Evropi. Njihova prava namena je i dalje nepoznata. Prvu teoriju o vinčanskim figurama postavio je i prvi istraživač lokaliteta Belo Brdo, profesor Miloje Vasić. Polazeći od toga da su još u doba neolita na Avali postojali rudnici cinabarita, rude od koje se dobijala crvena boja koja je služila za ukrašavanje, Vasić je smatrao da izgled figura potiče od zaštitnih maski koje su korišćene prilikom iskopavanja i obrade rude.

 

Naime, prilikom obrade cinabarita, javljaju se otrovna isparenja žive, a figure su ukazivale na to kako su ovi davni rudari pokušavali da se zaštite na radu. Čak i ova prvobitna teorija, ukazivala je na to da su Vinčanci bili "nešto više", odnosno da je proizvodnja ruda i boje prevazilazila potrebe ove zajednice i da je i u to vreme postojala stručna specijalizacija i robna razmena.

 

Daljim istraživanjem lokaliteta, postalo je jasno da značenja figura nije tako jednostavno. Pronađeni su žrtvenici, kao i na hiljade glinenih figura i vazni, koje su ukazivale na to da je, usled kontakta sa drugim ljudskim zajednicama koje su postojale na ovim područjima, Vinčanac već na tom stupnju razvoja uvideo postojanje "većeg sveta" od njega samog i njegove zajednice, što je dalje dovelo do razvoja maštovitosti i umetnosti. Takođe, u ovom periodu dolazi i do pojave prvih magijsko-religijskih kultova i stvaranja mitova kako bi se približio i objasnio novi, nepoznati svet i pojave u njemu. Zbog toga je profesor Dragoslav Srejović posebno isticao ovu religijsko-magijsku svrhu figura, a kroz raznolikost njihove forme, od realistične ka apstraktnoj, ukazivao da su služile za praktikovanje primitivne magije.

 

Figure su ukazivale i na raznolikost zajednica koje su činile vinčansku kulturu. Tako su u zajednicama koje su se bavile stočarstvom i zemljoradnjom preovladale figure žena bujnog poprsja i oblina ili figure majke sa detetom, koje su korišćene u ritualima i mitovima povezanima sa smenom godišnjih doba, setvom i žetvom, ciklusom života, smrti i ponovnog rađanja u prirodi. Zajednice koje su bile okrenute rudarstvu, otkrile su sasvim novi svet tunela i pećina u utrobi zemlje, i sa otkrićem rude bakra, te početkom njegove obrade, uspostavili su svoj zasebni magijski svet vila i vilenjaka, bogova i heroja koji se kroz prepričavanje održao na prostorima Balkanskog poluostrva sve do pojave hrišćanstva. Srejović je u ovim primitivnim kultovima video klicu evropske mitologije koja nam je i danas poznata u vidu priče o boginji Demetri ili Hefestu.

 

Oslanjajući se na ovu teoriju o prvim božanstvima i bogovima, i činjenicu da čuvene ženske figure predstavljaju većinu figura nađenih u Vinči i na drugim lokalitetima, arheolog Dragan Janković, kustos Muzeja "Belo brdo", danas ističe da je u ovim prvobitnim zajednicima vladao kult Velike majke. Ona je bila simbol plodonosti, života, ponovnog rađanja.

 

Pored krupnih očiju, na posudama koje su služile za čuvanje dragocenog semena i žitarica, primetne su i izražene uši. Jer, podsetimo, to je bilo vreme u kome su postojali krivična dela i kazne, onaj ko bi zavukao ruku u posudu i prisvojio za sebe žitarice ili neku drugu dragocenost, bio bi izopšten iz zajednice, što je u ta vremena bilo ravno smrtnoj kazni. I tako, velike uši i krupne oči, podsećale su neolićane na jednostavnu poruku – bez odgovornosti nema ni uspeha, a ni napretka. 

 

Iz istorijske perspektive od desetak hiljada godina, kraj vinčanske kulture, verovatno je počeo otkrićem metala. Obrada bakra je omogućila masovnu proizvodnju oruđa ali i oružja, a sa njim su došli sukobi, pljačke, i sve ovo tokom stotina i hiljada godina… Propast vinčanske kulture je usledio prodorom novih zajednica iz Bugarske i Rumunije, tokom prvih vekova 4 milenijuma p. n. e. 

 

 

 

Ko su bili prastanovnici ovih podrucja? Marta Levai

 

Hvatajući korak sa urbanizacijom, decenijama (pa i vekovima) unazad svako malo bismo se sapleli o temelje drevnih gradova, o escajge i tanjire naših (pra)sugrađana, o rogove, kljove i fosile čudnih životinja, pitajući se koliko slojeva istorije može kriti jedan milionski grad.

 

 Linija između sci-fi kadrova i stvarne istorije ovde počinje da bledi, otkrivajući nam ko su, pre stotina hiljada i miliona godina, bili naši prestonički stanovnici.

 

Nizak i ponešto trapav, pre je podsećao na majmuna no na čoveka. Glava mu beše pljosnata, lice i nos široki, a čelo zabačeno unatrag.

Ovako je, po otkrićima arheologa, izgledao tipčni prastanovnik ovog podrucja. Lobanju takvog primerka još je davne 1892. godine pronašao profesor Velike škole, Đorđe P. Jovanović.

 

Radovi na uređenju Skadarlije obelodanili su te godine izgled tzv. diluvijalnog čoveka. Nastanivši potopljeno tle Beograda, naš daleki rođak, osim Skadarlijom, krstario je i Zemunom, Makišom, Žarkovom, Banjicom i Šupljom stenom pod Avalom.

Nasuprot ostalih njegovih sunarodnika, diluvijalni je Beograđanin bio još i relativno mlad – svega 40 do 70 hiljada godina. U davnim danima praistorije, društvo mu je pravio i čovek iz doba mlađeg paleolita, nastanivši se u okolini današnjeg Banovog Brda. Učinilo bi se da ovoj družini baš i nije bilo lako prekratiti praistorijsko vreme, no grnčarija rasuta po Beogradu svedoči o njihovim vrednim, veštim rukama.

 

O njihovim prehrambenim navikama pak, prozborile su ugljenisane žitarice u Vinči i pokraj Save. A osim pšenice i ječma, na meniju prabeograđana našla se i riba lovljena udicama od jelenjih rogova i zuba. I nisu naši prasugrađani bili vični samo ribolovu i poljoprivredi: u Šupljoj steni u Avali nalazili su mineral cinabarit, a ovaj miks sumpora i žive služio im je za spravljanje crvene boje.

Inače, avalsko je područje i u davna vremena vrvelo od života. U tzv. bližem predistorijskom dobu – razdoblju od pre 3 do 20 hiljada godina – ova je beogradska oblast bila prilično gusto naseljena. Do 11. veka pre nove ere, tekovine bronzanog doba taložile su se u Vinči, dok su Beograđani iz kasnijeg gvozdenog doba tragove svojih naselja ostavili u Makišu i na Višnjici.

 

A onda su, nekih 3,500 godina pre Hrista, na današnji Balkan pristigli stepski stočari. Pojedini istoričari veruju da se tada rađaju i prve etničke grupacije, te se negdašnji Beograđani počinju nazivati Tračanima, Ilirima i Dačanima. Par hiljada godina pre toga prestonica postaje važno središte trgovine, koje su sa Sredozemljem i Crnim morem spajali tokovi Dunava.

 

Od svih neobičnih stvorenja koje je Beograd katkad udomljavao, naš diluvijalni čovek – onaj što je kopao otrovne minerale – bio je među relativno "sićušnim". Jer, praistorijskom rođaku s kojim neki i danas delmo metar i kusur visine, društvo su pravili pomalo neobični stvorovi.

 

Danas znamo da su od prosečnog Beograđanina bili veći otprilike tri i po puta. Znamo i da ih je bilo najmanje 3 vrste: stepski slon, šumski slon i runasti mamut, i da su im kljove bile duge čitava 3 i po metra.

Poput savremenih afričkih slonova, ovi su giganti živeli u krdima pokraj vode. O njihove zubi i kosti su se davne 1939. spotakli graditelji palate "Albanija", iako su im fosili umeli "izranjati" duž cele današnje prestonice. Tako su ih arheolozi nalazili na mestima gde će se docnije nadviti "Gazela" i Pančevački most, ili kraj Mokroluške reke koju će naslediti Mostarska petlja.

 

Nešto sitniji od mamuta bili su praistorijski jeleni. Uz prosečnu visinu od 2,5 metra, ni ove grdosije nisu delovale ništa manje zastrašujuće. Štaviše, najupečatljivija karakteristika i jeste bila njihova veličina: ogromne kornjače i krokodili, te ogromni pitoni i gušteri paradirali su nekada uz one ogromne mamute i jelene. Svoje rebro nam je ostavio i jedan kit koji je u Panonskom moru živeo pre 20 miliona godina, a ono je 2007. godine pronađeno tokom radova na Slaviji.

 

Pojedine životinje, ipak, pridošle su relativno skoro. Nekih 10 ili 11 hiljada godina pre nove ere, a nakon što se Panonsko more počelo povlačiti, novonastalim beogradskim livadama prošpartali su bizoni, nosorozi i irvasi.

Danas su nam od njih ostali tek ogoljeni ostaci. Osim rogova, zuba i rebara nasumično "posejanih" po gradu, pod temeljima Bajlonijeve pivare našao se i fosil antičkog slona. Inače, zbirke ovih artefakata nastajale su od davne 1835. godine, da bi se kasnije nastanile u depoima Prirodnjačkog muzeja. Decenijama prikupljana kolekcija danas broji više od milion eksponata, te se Prirodnjački muzej može podičiti jednim od najbogatijih (pra)fondova u regionu.

 

[Jezebel]

Kako se u Beogradu trgovalo robovima. Nikolina Radovanović

 

Beogradske zidine pamte mnoge priče. Uglavnom one u kojima su se silne vojske sudarale u nastojanju da ga osvoje. A kada bi osvajanje urodilo plodom, nesrećnici koji bi se zatekli u njemu često bi završili na trgu roblja.

 

Zbog svog položaja, ubrzo postaje jedan od administrativnih centara carstva i trgovačka žila kucavica Balkana pa i – trgovine robljem.

 

Trgovina robljem u ta vremena (16 vek) bila je rasprostranjena pojava. 

Tako su se i u Beograd slivale kolone zlosrećnika sa svih onih područja na kojima su se vodili austrijsko-turski ratovi. Srbi, Mađari, Rumuni, Hrvati, Česi, Slovaci, Nemci, Rusi slivali su se u posebno određenu kuću gde su raspoređivani po polu, godištu, spretnosti.

Zatim bi dolazili zainteresovani kupci, razgledali, merili, cenjkali se kupujući ljude kao robu. Oni koji ne bi zadovoljili potrebe, upućivani su u Jedrene ili Carigrad gde bi se ovaj postupak ponavljao. Cela trgovina se obavljala otvoreno i javno. 

 

Iz zapisa savremenika, raznih pustolova zapadnih i istočnih, vidi se da je najveći broj robova ostajao u Beogradu gde su zadržavani kao sluge u kući i radnjama. Među ovom poslugom posebno je bilo mnogo Mađara. Izuzetak su bili Dubrovčani, koji su svoju poslugu dovodili iz Hercegovine ili Dubrovnika. 

 

Edited March 27, 2023 by Jezebel

[Jezebel]

Kraljica Simonida. Ina Borenović

 

Arhiepiskop Danilo govori o poseti kraljice Simonide svom deveru Dragutinu i njegovoj ženi Katarini. Simonida je u pratnji mnogobrojne vlastele, a po odobrenju svoga muža, srpskog kralja Milutina, stigla u Beograd najverovatnije 1315. godine. Dragutin, mnogobrojna srpska vlastela, kao i poslanici ugarskog kralja Karla Robera dočekali su srpsku kraljicu uz mnoštvo poklona.

Beograd je u to vreme imao veliku sabornu mitropolitsku crkvu koja je građena najverovatnije u periodu između 1284. i 1315. godine. Simonida se poklonila ikoni presvete Bogorodice, koja se smatrala čudotvornom i bila najveća gradska svetinja još od sedamdesetih godina XI veka. Posle veselja koje je trajalo "mnogo dana", Simonida je rešila da zajedno sa Dragutinovom ženom obiđe grob kraljice Jelene, što je označilo kraj posete Beogradu.

 

Detinjstvo za kraljevstvo

 

Dvorovi često nisu bili mesta u kojima su princeze i kraljice srećne. Ćerke vladara neretko su bile adut koji se potezao kad oružje prestane ili da oružje ne bi progovorilo. Ratovi su završavani ili izbegavani preko nejakih leđa mladih devojaka, često samo devojčica, koje nisu imale pravo ni priliku da se pobune protiv ovih surovih političkih poteza.

 

Jedan od najtužnijih primera ovakvih trgovina je najmlađa srpska kraljica Simonida. Rođena u carskoj porodici Andronika II Paleologa, provela je detinjstvo na bogatom dvoru u Konstantinopolju. Njen otac ulazi u zabrinjavajuću situaciju sa ratobornim srpskim kraljem Stefanom II Milutinom koji je u jednom naletu osvojio celu vardarsku Makedoniju, ali pohlepnom kralju nije bilo dosta. Počeo je da upada na teritoriju Vizantije, sa namerom da, malo po malo, oduzima parče po parče njene teritorije i napravi od Srbije značajno veću državu.

 

Ljutio se car Andronik na ovaj bezobrazluk i poslao svog slavnog vojskovođu da reši problem, ali je njegova vojska bila potučena do kolena. Nastali su dani brige na carskom dvoru jer je Vizantija bila ugrožena od drugih neprijateljskih pohoda i nije mogla da održava red na više strana u carstvu.

 

Peta žena kralja Milutina

 

Naočit i kršan, lep i kraljevskog roda, Milutin je rano pokazao strast prema ženama skoro isto koliko i prema oružju. Prva žena mu je bila Jelena, srpkinja plemenitog roda, oslikana na freskama manastira Đurđevi stupovi. Druga žena je bila ćerka sevasokratora Tesalije, Jelena Duka.

 

Kada je raspusni Milutin poželeo kaluđericu za ženu, i to rođenu sestru svoje snahe Katarine, mađarske princeze udate za brata Dragutina, nastao je skandal, pošto je Jelisaveta bila kaluđerica u manastiru kraj Budima ali to nije interesovalo sebičnog kralja. Crkva se veoma protivila ovom braku ali je, na kraju, ipak zaćutala. Milutin je svoje grehe okajavao podizanjem crkava i manastira, i bio je najveći graditelj od svih srpskih kraljeva. Četvrta žena je bila bugarska princeza Ana Terter, ćerka bugarskog cara Georgija. Pored zakonitih žena, istoričari navode da je kralj imao armiju ljubavnica i usputnih žena kojima se ni ime ne navodi.

 

Car Andronik II Paleolog imao je sestru, mladu i lepu udovicu Evdokiju koju je nameravao da ponudi kralju za ženu. Međutim, Evdokija je izjavila da nema načina da je nateraju da se ponovo uda, po cenu života. Andronik više nije imao ženske čeljadi za udaju, osim svoje šestogodišnje ćerke Simonide. Simonida je bila lepo i pametno dete, miljenica oca i celog dvora. Carsko dete je provodilo dane na dvoru onako kako je to bilo uobičajeno za decu visokog roda. Naravno da joj je bilo pruženo obrazovanje iz plesa, religije, muzike, lepog ponašanja.

 

Simonida Nemanjić, najmlađa srpska kraljica

 

Simonidin otac je odlučio da udajom svoje ćerke spasi svoj obraz. Nije bilo drugog načina da preda teritorije pod vlašću svoje carevine koje je Milutin već vojno osvojio, a Andronik je bio svestan da ne može da ih povrati. Jedini častan izlaz iz toga je video da se veliki deo Makedonije i cela severna Albanija preda Milutinu kao miraz, uz veliku količinu drugog blaga i zlata.

 

Tako je mala Simonida došla na srpski kraljevski dvor. Kada je stigla, bila je neželjena i neprihvaćena od svih, osim od svog ostarelog muža. Tako je njenom detinjstvu došao kraj. Kad je napunila dvanaest godina, kada su princeze zvanično proglašavane punoletnima i kada se očekivalo da na sebe preuzmu obaveze koje imaju kao supruge.

Mlada kraljica, okružena spletkama i intrigama, kao i neprijateljstvom svekrve, nije imala nijednog prijatelja na dvoru. Naročito je zanimala verska tematika i prirodno je želela da se zamonaši. Međutim, Milutin, koji se inače rešavao žena brzo i lako, ovu nije hteo da pusti od sebe.

 

Od mlade kraljice do – zaklete monahinje

 

Momenat da ode od dvora i života u kome nije bila srećna Simonidi se ukazao kad joj je umrla majka. Otišla je u Konstantinopolj na sahranu i ostala duže nego što je Milutinu bilo po volji, pa je poslao delegaciju da zapreti caru ratom ukoliko mu ne vrati ženu nazad.

Delegacija je stigla kod cara i Simonida je morala da pođe. Koliko je ozbiljno naumila da se ne vrati mužu govori podatak da se u gradu Seru, gde su zanoćili, ujutru pojavila u monaškoj odeći, preko noći pristupivši monahinjama tamošnjeg manastira. Kraljeva delegacija bila je zaprepašćena i uplašena zbog Milutinovog gneva, a dramu je prekinuo Simonidin polubrat, Konstantin Paleolog, koji je pokidao monašku odeću i naterao je da obuče svetovnu. Simonida se u suzama vratila u Srbiju, gde je ostala do Milutinove smrti.

 

Zamonašila se nepunu godinu od dana kada je postala udovica, u dvadeset sedmoj godini života. Iako monahinja, ostala je da živi na carskom dvoru uz oca. Nikada više nije došla u Srbiju, a kad je kralj Milutin kanonizovan u sveca, poslala je skupe darove crkvi.

Ne zna se kada je umrla. Njena vrednost i značaj su prošli onog trenutka kada je odlučila da se vrati na rodni dvor i zamonaši. Kao Milutinova udovica bez dece, nije imala razloga da ostane na dvoru na koji nikada nije ni želela da dođe. Rođena kao carska ćerka, a život provela kao kraljica, bila je samo tužno, uplašeno dete u rukama onih koji su mogli da odlučuju o njenom životu.

Za kraljicom Simonidom ostale su freske koje prikazuju njenu mladost i lepotu, a njen lik u Gračanici smatra se za jednu od najlepših srpskih fresaka. 

 

Freska kraljice Simonide u Gračanici

 

Grafika: Die Schedelsche Weltchronik - Konstantinopolj u 15. veku

 

Freska kralja Dragutina i kraljevića Milutina u Sopoćanima

 

 

[Jezebel]

Kula Nebojša. Marta Levai

 

Kako se pravilno kaže – Nebojšina kula ili Kula Nebojša?

 

Neupućeni u istoriju glavnog grada na trenuak će se zamisliti nad ovim pitanjem, zaključujući kako verovatno i nema neke bitne razlike. Jer, ukoliko kažemo Nebojšina kula, pomišljamo kako ona sigurno duguje ime nekakvom Nebojši. A taj Nebojša mora biti da je imao neku vrlo važnu ulogu, čim je jedan od najstarijih gradskih spomenika po njemu poneo ime.

 

U ovom slučaju, jedini znameniti Nebojša upravo je toranj koji već vekovima dostojanstveno prkosi vremenu. Ponosno se izdiže pokraj priobalja Donjeg grada, čuvajući pozamašno parče burne istorije ovih prostora.

Kada bi kojim slučajem progovorio, štošta bismo od njega čuli. Od herojskih borbi za vreme turske okupacije, preko sudbina revolucionara i zatočenika koji su tu dočekali poslednje dane, pa sve do mističnih nagađanja sa primesama fantazije i mita – sve to staje u četvorospratnu osmougaonu konstrukciju visoku 22 metra.

 

Kalemegdan je njeno prebivalište već gotovo 5 vekova. Tačnije, Kula je najverovatnije sagrađena 1456. godine, nakon neuspele opsade Beograda od strane Turaka. Njena prvobitna adresa najpre je bila u Gornjem gradu, a neposredno nakon što je podignuta, nosila je naziv Temišvarska ili Bela kula.

 

Njena namena bila je da posluži kao odbambreni bedem prilikom napada turske vojske, čemu svedoče i otvori za topove na zidovima. Tako je i bilo sve do 1490. godine, kada je po prvi put srušena.

 

Uvidevši da im najljući protivnik ovoga puta nije od krvi i mesa, već od kamena i betona, Turci 1521. godine odlučuju da zapale Kulu – i tek tada uspevaju da prodru u grad i uzmu ga pod svoje. Nedugo potom, Kula je obnovljena odlukom sultana Sulejmana Veličanstvenog, a njena nova uloga bila je da osujeti prodor ugarskih brodova ka Beogradu.

Osvajanjem grada od strane Turaka započinje i mračnije poglavlje istorije Kule. Od 18. veka pa do danas, pomen Kule Nebojše budi nepogrešivu asocijaciju na zatočeništvo i smrt. Naime, ko god se odlučio na pobunu protiv turske vojske, imao se suočiti i sa posledicama svog izbora.

 

Tako Kula Nebojša postaje i poslednje boravište odbeglih janjičara koji bi dopali Turcima šaka. I danas se na unutrašnjim zidovima nalaze gvozdene kuke, za koje se pretpostavlja da su služile vešanju pobunjenika. Utamničenje i tortura, a potom i nimalo lagana smrt, postaju prepoznatljivim simbolom jedine očuvane građevine Kalemegdanskog kompleksa. Istorija beleži da je 1798. godine na ovom mestu stradao Riga od Fere, čuveni grčki revolucionar i borac za oslobođenje od Turaka. Nekoliko godina kasnije (početkom 1801.), tu je pogubljen i beogradski mitropolit Metodije.

 

A ona se, dakako, tiču imena koje nosi. Naime, Kalemegdanska Kula Nebojša nije prva koja je dobila ovo neustrašivo ime. „Imenjakinja“ kojoj duguje svoj naziv zapravo beše glavna kula u sklopu palate despota Stefana Lazarevića. Nakon pobede nad Ugarima u 18. veku, stara despotova Kula Nebojša postaje simbolom snage i stabilnosti Beograda.

 

Budući da poreklo imena Nebojša najverovatnije potiče od negacije glagola bojati se, ovo se ime činilo prigodnim i za Kulu u Donjem gradu. Nedoumica oko pitanja sa početka teksta time je napokon rastumačena, a zahvaljujući ondašnjem lokalnom stanovništvu, saga o kalemegdanskoj Kuli dobija i svoju „romantiziranu“ interpretaciju.

 

Tako drevne anegdote kazuju o običaju Beograđana da, tokom pokušaja opsade grada od strane Turaka, jedni druge bodre rečima „ne boj se“. Prema svedočenjima toga doba, isto su činili i Turci.

 

Teško je zamisliti da su ove 3 reči iole mogle utešiti nekoga ko bi se našao oči u oči sa smrću. Međutim, upravo detalji poput ovih – koliko god možda zvučali izmaštano i naivno – smeštaju priču o Kuli negde na maglovitu granicu između stvarnosti i fikcije.

Tako je i ostalo sve do današnjeg dana. Zahvaljujući Odeljenju za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture, Kula 1946. godine biva proglašena kulturnim dobrom od izuzetnog značaja. Nešto više od pola veka kasnije (godine 2011.), njena unutrašnjost je pretvorena u izložbenu postavku, čime Kula Nebojša zasluženo postaje i svojevrsna riznica bogate istorije Beograda.

 

Foto: Arhiva NBS

 

[Jezebel]

Batal džamija - nekadašnja Aja Sofija Beograda. Ivan Radojičić

 

Zamislite sebe kako šetate kroz Darol džihad - kuću ratova kako su Turci nazivali Beograd, u vreme Osmanskog carstva. Nogu pred nogu, krenuli ste put Tašmajdana. "Bacite" pogled ka mestu gde se danas nalazi Narodna Skupštine kad...  Umesto političkog, ugledate verski hram. I to ne bilo kakav. U svoj svojoj grandioznosti dočekala bi vas Batal džamija, u to vreme najveća i najlepša građevina u Srbiji kojoj je, prema rečima putopisaca tog vremena, parirala jedino čuvena Aja Sofija.

 

Batal džamija bila je žrtva mnogih bitaka, a po nalogu kneza Miloša Obrenovića, koji je odbio molbe carigradskih vlasti da je obnovi, definitivno je srušena 1878. godine. Na njenom mestu, samo par godina kasnije, niklo je velelepno zdanje Skupštine.

 

Izgrađena na strateškom mestu

 

Batal džamiju izgradio je imućni beogradski nazor Ejnehan-beg 1585. godine i nazvao je svojim imenom pod kojim je bila poznata sve do 1789. godine.

 

Lokacija je pažljivo izabrana na periferiji kao, kako će kasniji ratovi pokazati, strateškom mestu za očuvanje grada. Ovo potvrđuje i jedan austrijski izveštaj s kraja 18. veka u kome se precizno navodi da je džamija "1000 koraka daleko od onog gradskog bedema koji je opasivao varoš".

 

Svojim izgledom Batal džamija je mamila uzdahe. Bila je izgrađena od tesanog kamena peščara koji je vremenom dobio crvenkasto-sivu boju. Bila je visine 18 metara, dok su bočni zidovi imali 15 metara. Unutrašnjost je osvetljavalo 20 prozora koji su se završavali zašiljenim lukovima.

 

Ulazna vrata bila su postavljena na severnoj strani, dok je minaret izgrađen na pijedastalu koji je imao osam strana. Iznutra, zidovi su bili bogate dekoracije, a niše ispod svoda imale su ukras u obliku stalaktita. Iznad mihraba, isticali su se povijeni dekorativni lukovi, izrađeni od naizmenično nanizanih kamenih blokova, tamnih i svetlih.

 

Pored džamije nalazilo se groblje na kome su sahranjivani viđeniji Turci. Sa njenog minareta mujezin je pozivao vernike na molitvu, a sam objekat predstavljao je glavnu tursku bogomolju od 11 džamija u Beogradu.

 

U brojnim prevratima, ova bogomolja je rušena i obnavljana u više navrata. Tek 1766. je prvi put popravljena, a već 1789. godine je teško oštećena. Tada je i zaradila svoj naziv Batal džamija - što na turskom znači zapuštena.

 

Na liniji fronta

 

Prvi put Batal džamija bila je oštećena u napadu Austrijanaca na Beograd 1717. pod vođstvom Eugena Savojskog. Tokom druge austrijske okupacije Beograda (1717.—1739.) bila je pretvorena u skladište uniformi regimente princa Aleksandra Virtemberškog.

Međutim, nakon što su Turci potukli austrijsku vojsku kod Grocke 1739. godine i vratili se u Beograd, započeli su sa obnovom zdanja. Radovi su završeni tek 1766. godine, a u ovu svrhu potrošeno je 7.000 groša.

 

Svoj sjaj džamija nije dugo zadržala.

 

U borbama za Beograd, 1789. godine, ponovo je oštećena. Turci su je koristili za odbranu, a glavnokomandujući austrijskih trupa, maršal Laudon, je prema njenom minaretu usmeravao i određivao pravce napada na grad. Austrijanci su tada po treći put od Turaka preuzeli Beograd, ali su se u njemu zadržali samo dve godine.

 

Zla kob Batal džamije još nije bila završena. Tokom borbi za oslobođenje Beograda u Prvom srpskom ustanku 1806. godine, Turci su iz nje pružali snažan otpor ustanicima ušančenim na području Tašmajdana. U ovim borbama džamija je katastrofalno oštećena kada su je Karađorđevi artiljerci pogodili iz trešnjevog topa i raspolutili minaret.

 

U vreme Drugog srpskog ustanka, ustanici su u džamiji postavili stražu i odatle kontrolisali dunavsku stranu Beograda i Vidin kapiju.

Zaludna carigradska molba

Beogradski vezir, Jusuf-paša, po okončanju borbi, imao je nameru da popravi Batal-džamiju, o čemu je obavestio kneza Miloša, 20. juna 1836. godine. Tada mu je pisao da je „... inženjer Ethem-bej, video je kako stoka ulazi u ovu džamiju, zbog čega su joj zazidana vrata...“.

 

Uzalud je paša objašnjavao da mu je poslato 50.000 groša, dva zlatna polumeseca alema i feman kojim mu se naređuje da opravi Batal džamiju, da ”…naš Car… ima veliku želju za popravljanjem zadužbina” i isticao da bi "popravku trebalo izvršiti kako bi nizami, koji će vežbati na Vračaru, mogli kad dođe vreme i namaz da klanjaju u džamiji”.

 

Knez Miloš beše tvrda srca. Odbio je renoviranje džamije uz objašnjenje da je taj deo u srpskim rukama i u blizini palilulske crkve. Uzalud su bile i urgencije iz Carigrada. Knez je smatrao da popravak Batal džamije znači širenje turske vlasti van granica beogradske varoši, što hatišerifom, kojim je rečeno da je sva zemlja van varoši u srpskim rukama, nije bilo dozvoljeno.

Miloš je čak naredio da se zemljište prekopa i preore, a "da se oko Batal džamije više pandura nađu". Da bi bio siguran da se turska vojska neće vratiti, Miloš je naredio da se spali Savamala, a neposlušni Savamalci nasele oko Batal-džamije, a tu je bila postavljena i stočna pijaca.

 

Srušena za šaku dukata

 

Kad je Karađorđe osvojio Beograd, šerefe i vrh minareta bili su već srušeni, ali je centralni deo džamije još prkosio zubu vremena. Tadašnji upravnik Biblioteke Janko Šafarik je imao ideju da se Batal-džamija pretvori u Srpski narodni muzej, a knez Mihailo zagovarao je njenu popravku i smeštanje Državne arhive u nju.

 

K.N. Hristić zapisuje: ”Unutrašnjost džamije bila je smetlište, za čitavu okolinu, puno svakojake nečisti. Glavni joj je ulaz bio sa severne strane prema varoši, ali su joj svi prozori unaokolo bili razvaljeni, gotovo do zemlje, te je izgledala kao da stoji na svodovima. Vrh u minareta bio je podrubljen… Po dupljama na džamiji legli su se, na hiljade, vrapci i čavke, a uveče su je obletala čitava jata slepih miševa. Krov, godinama zasipan zemljom i prašinom, bio je pokriven trnjem i travuljinom. Čak je iz onih pukotina nikao jedan mali dud crnoga roda, oko koga su vrapci džaveljali, da vam čak dole uši zaglušnu”.

 

Na kraju, ubrzo nakon odlaska Turaka Osmanlija 1867. godine, stara Batal džamija je 1869. (ili 1878) godine, po naređenju namesnika Blaznavca, sravnjena sa zemljom. Rušenje su obavili Cincari za 230 dukata koje je isplatio kafedžija Panđalo.

 

To je bio kraj beogradske Aja Sofije.

 

Crtež: Feliks Kanic

 

Grafika: Joh. David, Ben Kenckel - Bitka kod Beograda 1717. 

[Dragan]

 

[Kronostime]

 

[Jezebel]

Zvezdara

 

Zvezdara se danas nalazi na južnim ograncima brda koje se nekada zvalo Veliki Vračar. Do početka prošlog veka ovaj kraj je bio udaljena periferija beogradske varoši a jedini posetioci su bili vlasnici vinograda i radnici ciglana koje su se ovde nalazile. Blizina tih ciglana verovatno je uticala da ovde, neposredno nakon Prvog svetskog rata, nikne prvo naselje sačinjeno uglavnom od siromašnijeg stanovništva i kuća od slabog materijala. Urbanizacija kraja počinje sa izgradnjom opservatorije, 1932. godine. Kako je ovaj kompleks u narodu nazivan Zvezdarnicom, čitav kraj je dobio naziv Zvezdara. Istih godina počelo je pošumljavanje brda na kome se nalazila opservatorija pa je tako nastala Zvezdarska šuma koja je vremenom postala značajan deo ekosistema grada.

 

Dušanovac

 

Dušanovac je naselje nastalo početkom 20 veka, poniklo na obalama nekadašnjeg Mokroluškog potoka (danas ulica Stefana Prvovenčanog, Autoput) i kraju oko današnje Ustaničke ulice. Pre naseljavanja, na ovom području su se prostirala poljoprivredna imanja.

Prvi stanovnik ovog kraja bio je političar Dušan Spasić koji je tu imao plac na kom je sazidao letnjikovac gde je nameravao da provodi slobodno vreme i odmore. Međutim, ubrzo su oko njegove vikendice nikle i druge kuće koje su seljaci prodavali došljacima po veoma povoljnim cenama. Za samo nekoliko godina stvorilo se jezgro naselja, i već sredinom 1911. na Dušanovcu je bilo preko 60 porodica. Dušan Spasić se od samog početka izuzetno zalagao za uređenje i organizovanje naselja, pa je ubrzo i bio porglašen za prvog predsednika Društva za unapređivanje i ulepšavanje naselja. Zanimljivo je da su žitelji svoj kraj počeli da nazivaju upravo po njemu – Dušanovac.

 

Glavnoj ulici nadenuto je ime Vojvode Gligora (danas Ustanička), koja je godinama bila krivudava, potpuno neuređena i prašnjava, a okruživale su je i brojne okolne uličice. U to vreme nije bila jasna razlika između Dušanovca i Voždovca, ali je okvirna granica bila, baš kao i danas, Kumodraška ulica.

Na Dušanovcu je preovladavala sitna zanatska privreda koja je bila dovoljna samo da pokrije lokalno tržište, ali je u izvesnoj meri bila zastupljena i poljoprivreda koja se ogledala u obrađivanju bašti i manjih zemljišnih parcela, vinograda, voćnjaka, kukuruzišta. Interesantno je da su bili zastupljeni i kravarstvo i mlekarstvo, zbog velike potrebe gradskog i prigradskog stanovništva mlekom i mlečnim proizvodima. Na Dušanovcu se nalazio i čuveni Kovačević mlekarnik. Najznačajniji događaj za procvat privrede ovog kraja bilo je otvaranje pijace sredinom 30-ih godina, koja je buila centralna za Dušanovac, ali i širi region.

 

Tokom 20-ih i 30-ih godina neki bogatiji preduzetnici su stvarali i veće privredne kuće u ovom kraju. Na uglu Vojvode Gligora (Ustanička) i Gospodara Vučića nalazila se ciglana koja je bila u vlasništvu gazda Tešića. Ona je nakon izvesnog vremena prestala da radi, a pretvorena je u javno kupatilo u žargonu prozvano Tešića kupatilo. Peći koje su se koristile za pečenje cigli tada su poslužile za zagrevanje vode.

Pred Prvi svetski rat Dušanovac je bilo predgrađe Beograda, da bi u prvim godinama nakon rata postalo njegov deo, a do sledećeg rata je potpuno urbanizovano. Naseljavali su ga uglavnom radnici, koji su tu gradili kuće sa dvorištem. Izgradnjom auto-puta Beograd-Niš naselje je podeljeno na dva dela, pa je kraj dodatno urbanizovan nastankom brojnih auto-servisa, restorana, auto-salona i drugih sličnih objekata koji su nikli uz sam auto-put.

 

Skadarlija

 

Skadarlija je najstarija sačuvana beogradska celina koju su pre boema naseljavali Romi sve do 1872. Pedeset godina ranije prostor današnje Skadarlije bio je pusta poljana na ivici šanca koji su iskopali Austrijanci u periodu izmedu 1717. i 1739.

Skadarlija je zauzimala prostor između dve velike kapije koje su izgradili Turci: Stambol-kapije i Vidin-kapije. Od 1835. godine, desetak godina posle podizanja prvih daščara, Skadarliju sve više naseljavaju i Turci i Srbi podižući prve kuće s baštama.

Kroz centar današnje Skadarske ulice prolazio je zid preko kojeg je vodovod bio povezan sa Terazijama. U podnožju zida otvarani su hanovi, kafane po kojima je Skadarlija i danas poznata.

 

Prema kazivanju Čiča Ilije Stanojevića, prvog velikog beogradskog glumca, vodovodni luk iznad Skadarlije dovodio je vodu s Bulbuldera za Čukur česmu, Malu česmu i Saka česmu. Posle turskih hanova počelo je osnivanje prvih srpskih kafana u Skadarliji – prva, Tri šešira, otvorena je 1864. a zatim Dva jelena, Bums, Vuk Karadžic.

U Skadarliji su živeli najumniji ljudi i najveći boemi XIX veka – Đura Jakšić (čija je kuća do danas sačuvana), Jovan Skerlić, Antun Gustav Matoš, Žanka Stokić, Vela Nigrinova, Milorad Gavrilović, Petar Dobrinović, Zmaj Jova Jovanović. Skadarlija dobija svoj naziv tek posle 1872. kada je centralna ulica 15. marta, prilikom drugog preimenovanja ulica, dobila naziv Skadarska kako se i danas zove.

 

Vračar

 

Vračar je oduvek bio najveći deo Beograda pa je zbog toga deljen na Zapadni i Istočni. Sredinom XIX veka zauzimao je još veći prostor i protezao se od Topčidera do atara sela Višnjica i Mirijevo. Preko Vračara su prošle sve vojske koje su se borile za Beograd, a tu se odigrala jedna od odlučujućih bitaka kojima su Karađorđevi ustanici osvojili Beograd 1806. godine. Vračar je najstariji naziv za neki deo Beograda i pominje se još u prvoj polovini XV veka.

Istorija Vračara mnogo je jasnija od nastanka njegovog naziva. Prema podatku iz turskog plana Beograda iz 1521. godine, tu se nastanio “junak-nevernik” po imenu Vračar. Vračar bi mogao da bude i naziv izveden iz reči vrač (čovek koji leči ali i proriče sudbinu). Zbog toga se i pominje Stevan Hromi, zvani Vrač, koji je u okolini Beograda proricao sudbinu. Naziv ovog beogradskog kraja mogao bi da potiče i od doktora Vita Romita koji je 1824. podigao veliku kuću, takozvanu doktorovu kuću, koju kasnije nazivaju luda kuća (u toj zgradi je danas psihijatrijska klinika).

 

Izgradnja naselja počela je nakon dobijanja Hatišerifa 1830. godine. Želeći da se što više i fizički udalji od Turaka, koji su se nalazili u Tvrđavi, knez Miloš je svoj dvor podigao u Topčideru, a Vračar odredio kao stecište javnih zgrada. Prvo je podignuta kasarna, a kasnije Vojna akademija i brojna ministarstva. Blizina javnih zgrada privukla je imućnije Beograđane da ovde grade kuće, tako da je vremenom ovo postao najlepši i najmirniji kraj Beograda čiju su posebnu lepotu činile vile sa raskošnim baštama. Ovu autohtonu odliku Vračara narušila je izgradnja prvih višespratnica u godinama između dva svetska rata, dok su danas od nje ostali retki tragovi.

Na Vračaru je izgrađena i prva opservatorija (1931. ju je smenila ona na sadašnjoj Zvezdari koju je narod nazvao Zvezdarnica po kojoj je i cela besputna okolina dobila ime), Etnografski muzej, Bolnica Kraljice Drage i kuća za gluvoneme. Posle Prvog svetskog rata, na vračarskoj visoravni kod Mostara, u blizini Psihijatrijske klinike, podignute su sanitetske barake u kojima su lečene kožne bolesti, takođe i guba, pa je taj kraj Vračara dobio naziv Guberevac.

 

Crveni krst je danas deo velike vračarske opštine a naseljavanje tog dela Beograda počelo je sedamdesetih godina XIX veka. Izvesno je da je početkom marta 1847. knjižar i knjigovezac Gligorije Vozarević podigao nov krst na svom imanju ukrašen ikonama Svete trojice, s jedne strane, i svetog velikomučenika Đorda, s druge, koga je Vozarević slavio kao svoju slavu, zabeležile su ‘Novine Serbske’. Vozarevićev krst obnovljen je prvi put 1895. pa 1923. i na kraju 1933. kada je, po ugledu na stari crveni krst, zamenjen krstom od crvenog kamena uz natpis Vozarev krst.

 

Čubura je takođe deo Vračara a u sastav beogradske varoši ušla je 1907. Naseljevanje Čubure počelo je sedamdesetih godina XIX veka a naziv je dat po izvoru u današnjoj ulici 14. decembra. Naziv je turskog porekla i označava stublinu, bure bez dna iz kojeg je isticala voda. Pre toga se tu nalazilo lovište bogato divljim patkama. Kuće su građene spontano i bez ikakvog urbanističkog plana, tako da je dugo vremena bilo jedino naselje beogradske opštine u kojem je vladala prava seoska atmosfera, bez kaldrme, vodovoda, kanalizacije i sa oskudnim električnim osvetljenjem.

 

Tašmajdan

 

Naziv ovog dela Beograda, danas parka, turskog je porekla i znači kamenolom (kameni majdan). Međutim, kamenolom je postojao još u vreme Rimljana koji su tim kamenom zidali kuće i spomenike a kasnije je tašmajdanski kamen uzidan u brojne hrišćanske crkve, turske džamije, kule i česme.

 

Tašmajdan je na početku XIX veka bio strateška tačka za ulazak i izlazak iz Beograda gde se u vreme Prvog srpskog ustanka nalazio i Karađorđev štab sa 3.000 ustanika. Prilikom opsade Beograda 1806. Karađorđe je naneo velike gubitke Turcima jer je tu kotu iskoristio da spreči izlazak turskih vojnika iz beogradske varoši.

 

Istorija Tašmajdana ujedno je istorija nekropola osvajača i branilaca Beograda. Rimsko groblje prostiralo se severozapadnom stranom Tašmajdana, tursko groblje počinjalo je od nekadašnje Batal džamije koja se nalazila na mestu današnje Savezne skupštine, nemačko groblje bilo je u blizini današnjeg Pionirskog parka a hrišćansko groblje s Varoš-kapije premešteno je, po naredbi kneza Miloša, 1828 

na Tašmajdan da bi tek 1888. ponovo bilo premešteno na prostor današnjeg Novog groblja.

 

Knez Miloš podigao je staru crkvu svetog Marka kako bi obeležio mesto na kome je 30. novembra 1830. pročitan hatišerif o priznavanju političke samouprave Srbije i berat kojim je knez Miloš priznat za kneza s naslednim pravom. Posle konačnog odlaska Turaka iz Beograda i predaje ključeva Grada knezu Mihailu, Beograđani su godinama na tom delu Tašmajdana organizovali trodnevno slavlje.

 

Slavija

 

Slavija, danas Trg Dimitrija Tucovića, nekada se nazivala Simićev majur po Stojanu Simiću, predsedniku Ministarskog saveta, prvom vlasniku močvarnog zemljišta između pijace na Cvetnom trgu, Vračara i današnjeg hrama Svetog Save, oivičenog ulicama Maršala Tolbuhina i Bulevarom JNA.

 

Stojan Simić, uspešan političar ali još uspešniji trgovac nekretninama (takođe vlasnik zemljišta izmedu današnje Savezne skupštine i Skupštine Srbije), prodao je za 5.000 dukata močvarno zemljište Fransisu Makenziju 1886. Kupoprodaja je čak izazvala podsmeh na račun Makenzija koji na tom prostoru ništa nije ni sadio ni sejao već je samo isparcelisao placeve i prosekao izmedu njih sokake. Parcele je prodavao uz uslov da vlasnici podignu kuću od tvrdog materijala. Cena kuća na tom prostoru dostigla je 1.000 dukata pa je Makenzi dobio nadimak “lukavi Škotlanđanin”. Beograđani su očigledno znali za pravo Makenzijevo poreklo ali je ceo kraj ipak nazvan Englezovac. Posle Makenzija parcele je nastavio da prodaje izvesni Girdon.

 

Stari hotel Slavija podignut je 1889. a sledeće godine Englezovac je zvanično predstavljao jedan od ukupno devet beogradskih kvartova.

 

Palilula

 

Naziv Palilula potiče iz četrdesetih godina XIX veka kada je bilo zabranjeno pušenje na ulicama stare varoši jer su kuće bile većinom drvene i lako zapaljive. Na osnovu prvog plana za regulaciju beogradskih sokaka i krajeva 1840. na prostoru današnje Palilule prosečene su veoma široke ulice tako da nije bilo straha od eventualnog požara. Zbog strastvenih pušača s čibucima i lulama koji su u velikom broju šetali tim krajem ostao je naziv Palilula.

Međutim, ostao je i zapis književnika iz Poljske Romana Zmorskog koji je Beograd posetio 1855. i tada napisao da je Palilula groblje s malom crkvom, nedaleko od Beograda, a da je tu nekada stanovao grnčar koji je pravio lule od pečene gline, pa kako su njega zvali Pali-lula, tako je čitav kraj nazvan po njemu.

 

U vreme austrijskog osvajanja Beograda 1717. Palilulu su naselili Nemci iz Pfalca i uskoro je taj kraj nazvan Karlštat. Tu su se nalazili dvor princa Aleksandra Virtemberškog i uprava varoši ali je posle smene osvajača – 1739. godine, kada su Turci ponovo osvojili Beograd, čitav kraj raseljen.

Od 1830. počelo je plansko naseljavanje Palilule po naredbi kneza Miloša preseljenjem Savamalaca ali i naseljavanjem pridošlica iz Leskovca, Niša, Vranja, Bujanovca i ostalih krajeva istočne Srbije koji su se bavili zemljoradnjom. Tako je i prva, glavna ulica na Paliluli nazvana Baštovanska.

 

Knez Miloš je 1873. sagradio kasarnu u Paliluli gde se Drugog svetskog rata nalazila kraljeva garda a za vreme druge vladavine odredio je mesto za izgradnju bolnice koja je završena 1868. i to je prva varoška bolnica koja postoji i danas na uglu Džordža Vašingtona i Palmotićeve. U staroj Paliluli živeli su Jova Ilić, Laza Lazarević, Uroš Predić, Milorad Šapčanin, Đura Jakšić, Janko Veselinović, Milorad Gavrilović – mnogi po kojima su kasnije beogradske ulice nazvane.

Bulbulder je predstavljao najlepši deo Palilule pod voćnjacima i baštama, u dolini potoka koji je ka Dunavu proticao današnjom Cvijićevom ulicom i ulicom Dimitrija Tucovića. Tu dolinu Turci su nazvali Bulbulder (slavujeva dolina) po čemu je ovak kraj nazivan Slavujevac.

 

Terazije

 

Prvi stanovnici Terazija bili su kovači i to ne svojom voljom već po naredbi kneza Miloša. Na tom prostoru bilo je pusto polje 1832. kada je knez odlučio da se svi beogradski kovači, a najviše ih je bilo u Savamali, presele na poljanu koju je turski paša hteo da iskoristi kao vežbalište za svoje vojnike. Knez Miloš je turske namere predupredio tako što je naredio da polje odmah bude poorano i isparcelisano. Međutim, preseljenje kovača nije išlo naročito brzo, čak i uz pretnje i batine, jer lokacija na početku Kragujevačkog druma nije bila previše atraktivna za zanatlije. Do 1845. na Terazijama nije bilo ni puta ni kaldrme a bilo je izgrađeno tek desetinu kuca.

 

Naziv Terazije potiče od turskog vodovoda, preciznije tri kule visoke po 8 metara čija je namena bila da omoguće veći pad pritiska kako bi voda iz izvora u Mokrom Lugu dospela do Kalemegdana. Prva i najveća kula bila je na mestu gde je kasnije, po želji kneza Miloša, izgrađena Terazijska česma 1860. godine, druga kod kafane Ruski car a treća kod kafane Grčka kraljica. Te kule Turci su nazivali terazije za vodu pa je i deo beogradske varoši od Stambol-kapije do Simićevih konaka (kasnije preuređenih u dvor Aleksandra Karađorđevića) dobio naziv Terazije.

 

Krajem tridesetih godina XIX veka Stojan Simić je kupio zemljište na prostoru današnjeg Pionirskog parka koje je u to vreme bilo pod vodom i služilo za lov na divlje patke. Simićevi konaci ili Simićevo zdanje završeno je 1840. (zvano kasnije i Veliki konak ili Stari dvor); hotel Kasina sagrađen je 1856.; na mestu današnje palate Albanija nalazila se stara kafana Albanija i u to vreme poznati sat ispod koga su zakazivani sastanci. Pijaca sa Studentskog trga premeštena je na Terazije 1862. a 9 godina kasnije premeštena je i s tog novog gradskog trga. Na prostoru današnjeg hotela Moskva nalazila se kafana Velika Srbija.

Stara turska kaldrma i kočijaška stanica uklonjene su s Terazija tek 1911. prilikom rekonstrukcije na osnovu projekta Vladimira Lučića a pod nadzorom Jelisavete Načić, prve žene arhitekte u Srbiji. Tada su na Terazijama napravljeni ukrasni skverovi s fontanom i vodoskokom. Sledeća rekonstrukcija Terazija usledila je 1948. Posle prve rekonstrukcije Terazija 1911. uklonjena je Miloševa česma, a posle druge 1948. i fontana.

 

Zeleni venac

 

Na prostoru današnjeg Zelenog venca, današnje Brankove i Kosmajske ulice (maršala Birjuzova) nalazilo se veliko hrišćansko groblje premešteno po naredbi kneza Miloša na Tašmajdan. Centar današnjeg Zelenog venca pokrivala je velika bara a na uglu današnjih ulica Brankove i Pop Lukine bilo groblje na kome su sahranjivani umrli od zaraznih bolesti. Za prelazak preko bare, u koju se slivala voda s Terazijskog grebena i dalje ka Savamali, bio je neophodan čamac. Sredinom XIX veka na tom prostoru počela je izgradnja pozorišta posle isušivanja močvare.

 

Odluka o podizanju pozorišta doneta je 20. februara 1852. kada je srpska vlada odlučila da za tu namenu izdvoji 2.000 dukata. Izgradnja je počela po projektu italijanskog arhitekte Kasana koji je živeo u Beogradu, ali je početni kapital brzo potrošen na bezuspešno zidanje temelja na močvarnom zemljištu. Dobrovoljnim prilozima izgradnju su pomogli i knez Aleksandar Karađorđevic i Miša Anastasijević, obrazovan je i odbor za prikupljanje priloga ali su radovi ipak obustavljeni 1853. Iz Beča je došao u to vreme poznati arhitekta Baumgarten da proceni mogucnost za izgradnju pozorišta na takvom terenu. Njegova konačna ocena bila je da će se cela zgrada srušiti za nekoliko meseci ili najviše nekoliko godina ako bude sagradena na takvom tlu. Temelj neizgrađenog pozorišta kasnije je potvrdio ispravnost Baumgartenove procene. Arhitekta Kasano ipak je naplatio svoj projekt i vratio se u Italiju.

 

Ako Zeleni venac nije dobio pozorište – u kafanama nije oskudevao, pa je po jednoj od njih i dobio današnji naziv. Kafana Zeleni venac imala je na ulazu venac od zelenog pleha umesto firme, po cemu je i čitav kraj nazvan. Pijaca Zeleni venac nastala je na obodu bare sedamdesetih godina XIX veka, a zvanično je otvorena u februaru 1926. godine na početku Abadžijske čaršije.

 

Savamala

 

Savamahala spaljena je 1739. prilikom povlačenja Austrijanaca a naseljavanje je ponovo počelo 1820. van šanca koji je zatvarao beogradsku varoš. Savamala je nekada zahvatala prostor od današnje Karađorđeve ulice do početka Ade Ciganlije, duž Bare Venecije, od ulice Kralja Milana do Nemanjine i od Terazija ka Savskoj padini. Bara Venecija nasipana je od 1867., posle odlaska Turaka, a nasipanje prostora današnje Železničke stanice završeno je 1882. zemljom iz Prokopa koji je tako i nastao i dobio naziv.

 

Prvi stanovnici duž Bare Venecije bili su Romi. To se, pre svega, odnosilo na deo oko Male pijace, kasnije Žitne pijace i prostor današnjih ulica – Kraljevića Marka, Svetozara Radića, Savske, Travničke, Hercegovačke, ali i Bosanske, Narodnog fronta, Lomine i Balkanske ulice, o čemu postoje svedočenja Joakima Vujića iz 1826.

 

Knez Miloš je od beogradskog vezira Maršali Ali-paše dobio zemljište na prostoru Savamale koja je 1832. imala 150 kuća ali se u poreskim knjigama iz 1835. pominje samo 11 kuća. Po naredbi kneza Miloša Savamalci su raseljeni u Palilulu kako bi bili sagrađeni Velika kasarna, Artiljersko-tobdžijska kasarna, Milošev dvor, Novo zdanje i zgrada Državnog saveta.

 

Dedinje

 

Dedinje se u turskim hronikama pominje još od XVI veka, kada su se na njemu nalazile tekije (islamski verski objekti u kojima su se okupljali derviši). Tekije su bile okružene bogatim vinogradima, pa se pretpostavlja ime Dedinje potiče od naziva dede, koji se davao starešinama derviša. Postoji i mišljenje da je ime srpskog porekla jer je ovaj kraj nazivan i Dedinim brdom, Dedijama i Dedinama. Početkom 20. veka ovde su postojala imanja Beograđana, ali je kraj doživeo punu urbanizaciju izgradnjom kraljevskog kompleksa.

 

Blizina Kraljevskog dvora privukla je imućne Beograđane da ovde grade luksuzne vile i okruže ih bogatim vrtovima, pa je tako već početkom tridesetih godina prošlog veka ovaj kraj postao najotmenije beogradsko naselje, utonulo u bujno zelenilo, prednjačivši urednošću i čistoćom nad drugim delovima grada. Tokom 1930. godine pušten je u saobraćaj Bulevar kneza Aleksandra Karađorđevića (nekadašnji Bulevar mira), ukrašen drvoredima jablana i javora, sa stazama za pešake i konjanike. Svoju ulogu elitnog beogradskog naselja Dedinje će zadržati i u kasnijem periodu, budući da je nakon Drugog svetskog rata nekadašnji kraljevski kompleks ostao centralni reprezentativni objekat.

 

Senjak

 

Senjak se nalazi na padini u podnožju Topčiderskog brda i jednog dela Bulevara Živojina Mišića. Ovaj nenaseljeni prostor postaje aktuelan u drugoj polovini XIX veka kada su, nakon velikog požara kalemegdanskog spremišta za seno, ovde premešteni beogradski senjaci, daleko od grada i opasnosti da dođe do velike štete ako se seno zapali. Naziv Senjak se ustalio i kada su krajem XIX veka senjaci premešteni na još udaljenije mesto, prostor preko puta današnjeg Karađorđevog parka. Nakon toga Senjak se ubrzano naseljava, a zbog lepog vidikovca na njemu niču vile bogatijih Beograđana okružene vrtovima, voćnjacima i vinogradima. Senjak je bio elitno naselje Beograda, a u godinama nakon Prvog svetskog rata ovu titulu oduzeće mu Dedinje.

 

Voždovac

 

Voždovac je u XIX veku bio pust teren koji se od Torlaka spušta ka Beogradu. Kako je tuda prolazio Kragujevački drum, beogradski trgovac Nikola Stefanović oko 1870. godine gradi mehanu, po kojoj se i kraj nazvao „kod Stefanovića mehane“. Voždovac svoj današnji naziv duguje samom voždu Karađorđu, čiji se šator na ovom prostoru nalazio tokom borbi za oslobađanje Beograda 1806. godine. Taj naziv ustaljuje se tek posle 1904. godine i povratka dinastije Karađorđević na vlast u Srbiji.

 

Ovaj kraj naseljavalo je uglavnom siromašnije stanovništvo: zanatlije, kovači, mlekari i fijakeristi, a prve javne građevine bile su škola i crkva podignuta prilozima Voždovčana. Nakon Prvog svetskog rata kraj dobija veći značaj, pa na njemu ubrzo niču brojni servisi za popravku automobila, zbog koga je jedan deo naselja prozvan Autokomandom. Između dva rata naselje beleži sve veći porast stanovništva, pa današnja ulica Vojvode Stepe postaje centar ovog kraja sa brojnim prodavnicama, zanatskim radnjama, kafanama i kovačkim radionicama. U tom periodu najveći problem je bila nepovezanost naselja i centra grada, što je rešeno proširenjem tramvajske pruge i stvaranjem linije do Slavije.

 

Čukarica

 

Čukarica je, kao i Banovo brdo, tokom XIX veka pripadala ataru sela Žarkovo. Godine 1840. opština ovog sela je na putu za Obrenovac otvorila mehanu i dala je u zakup kafedžiji Stojku Čukaru, po kome je ovaj kraj ubrzo i nazvan. U narednim decenijama ovaj pust kraj postaje industrijsko središte Beograda, budući da je bio na periferiji, a blizu reke. Izgradnja fabrika privlači radnike da se nasele na ovom prostoru, tako da ono vremenom postaje izrazito radničko naselje.

Radnici su se 1911. godine izborili da Čukarica postane zasebna opština, a deo beogradske opštine postaje dve decenije kasnije, nakon čega počinje njena ubrzana urbanizacija, izgradnja pijace, crkve, kaldrmisanje ulica i povezivanje sa centrom grada tramvajskom linijom Knežev spomenik-Čukarica.

 

Banovo brdo

 

Banovo brdo se u tursko vreme zvalo Golo brdo, a postojao je i naziv Ordija, što na turskom znači vojska. Današnje ime dobilo je po Matiji Banu, profesoru, književniku i diplomati koji je 1844. godine došao u Beograd, zavoleo ga i u njemu ostao do smrti. Njegov doprinos kulturnom razvitku Srbije je veliki, a kako je bio redak intelektualac, vrlo vispren i rečit, država ga je slala u delikatne diplomatske misije.

 

Kuća Matije Bana se nalazila u Gospodskoj ulici (današnja Brankova) i bila je stecište kulturnog i političkog života Beograda. Kako mu se okolina Beograda veoma dopadala, Matija Ban odlučuje da kupi imanje na Golom brdu sa koga se pružao predivan vidik na Savu, Dunav, Zemun, Beograd, Frušku goru i sremska sela. Na tom imanju Ban je izgradio letnjikovac u šumadijskom stilu kao i okućnicu u vidu vajata, mutvaka, mlekare, kačare i sličnih objekata. Oko njih je zasadio vinograd i voćnjak, a vrt letnjikovca bogato ukrasio biljkama donesenim iz Dubrovnika i sa grčkih ostrva. Naziv Banovo brdo ovaj kraj dobio je još za Banovog života, i zadržao ga i nakon što je imanje stradalo u borbama za Beograd tokom Prvog svetskog rata. O borbama koje su se vodile baš na prostoru gde se okvirno nalazio posed Matije Bana nekada je svedočilo nemačko vojno groblje, koje je devastirano u godinama nakon Drugog svetskog rata.

 

Karaburma

 

Karaburma se prvobitno nazivala Kajaburma. Naziv je nastao od turskih reči kaja (stena) i burun (nos, rt) pa bi prema tome Kajaburma značila stenoviti rt. U prvoj polovini XIX veka ovde se nalazio prostor za vežbanje konjanika beogradskog vezira, dok je obradivo zemljište korišćeno za uzgajanje bostana. Kasnije će Karaburma postati gradsko gubilište, pokraj koga je niklo groblje pogubljenih osuđenika. Na posebnom delu ovog prostora vršena je egzekucija nevernih žena, pa se on nazvao Rospi Ćuprijom, što bi u prevodu sa turskog značilo most kurvi. Naselje se najpre formiralo oko današnje Bogoslovije, a nakon Drugog svetskog rata se planski gradi stambeno radničko naselje koje dobija naziv Nova Karaburma.

 

Viline vode

 

Viline vode se nalaze u neposrednoj blizini Pančevačkog mosta, na samoj obali Dunava. Tu se oduvek nalazilo gradsko smetlište, a nakon Prvog svetskog rata formiralo se divlje naselje siromašnijih Beograđana, prvenstveno onih koji su poslom bili vezani za reku – lađara i ribara. Poreklo naziva vezano je za podzemne izvore koji su se iznenada pojavljivali, ali isto tako i nestajali, odnoseći sa sobom nepažljive kupače. Narodna mašta brzo je našla odgovor na ovu pojavu, pa je tako nastala legenda da u tim podzemnim vodama žive vile koje odnose sa sobom one koji im remete mir. Danas je ovo jedan od najprometnijih delova Karaburme.

 

Marinkova bara

 

Marinkova bara je dobila naziv po izvesnom Marinku u čijem je posedu bilo ovo zemljište, kao i šuma na čijem se mestu danas nalazi Centralno groblje. Prostor obrastao trskom i vodom je početkom dvadesetih godina prošlog veka počelo naseljavati siromašno stanovništvo. Kuće su građene od slabog materijala, pa su se rušile svaki put kada su se izlivali okolni potoci. Iz svih tih razloga naselje je bilo jedno od najnezdravijih u Beogradu, sa velikim brojem obolelih od tuberkuloze. Urbanizacija je počela tridesetih godina kaldrmisanjem Zaplanjske ulice, dizanjem javnih česmi i sprovođenjem električnog osvetljenja. U to vreme stanovnici ovog kraja su ga zvali Predgrađe Petra Mrkonjića, ali se ovaj naziv nije održao do danas. Pseudonim Petar Mrkonjić je koristio (budući) kralj Petar Karađorđević tokom Bosansko-hercegovačkog ustanaka (1875-1878).

 

Profesorska kolonija

 

Profesorska kolonija je formirana na inicijativu dekana Filozofskog fakulteta Vladimira K. Petkovića. Izgradnja naselja je počela 1926. godine kada su profesori Beogradskog univerziteta za ovu namenu uzeli kredit od Uprave fondova. Urbanistički plan radili su profesori Tehničkog fakulteta, a neke od kuća projektovali su sami vlasnici, poput čuvenog matematičara Milutina Milankovića. Naselje je bilo bogato zelenilom, svaka kuća je imala baštu sa cvećem, ulice su bile bogate drvoredima, dok je mirnoća kraja omogućavala učenim stanovnicima uslove za stvaralački rad.

 

Prokop

 

Prokop je uvala nastala veštačkim putem koja se nalazi u neposrednoj blizini Hajd parka i Muzeja Jugoslavije. Zemljište je nekada pripadalo kraljici Nataliji Obrenović, a otkupljeno je zbog dobrog kvaliteta zemlje, koja je zbog svoje čvrstoće, bila pogodna za nasipanje Bare Venecije, danas prostora oko Železničke stanice na Savskom trgu. Prokopom je u narednim godinama niklo divlje naselje, što je ohrabrivala činjenica da je udaljeno od centra grada i zaklonjeno od očiju policije. Naselje je postojalo sve do početka sedamdesetih godina prošlog veka.

 

Zerek

 

U vreme turske vladavine Beogradom prostor od današnjeg Studentskog trga prema Jovanovoj pijaci ka Dorćolu i Kalemegdanu nazivao se Zerek (zejrek – vidik). S tog dela varoši pucao je pogled na Dunav i Banat, ali i ka Mirijevu i Višnjici, u to vreme pusta brda na desnoj obali Dunava. Takođe ima podataka da je hrišćansko stanovništvo današnju ulicu Kralja Petra takođe nazivalo Zerek, kao i kraj od sadašnje Uzun Mirkove do Dušanove ulice.

 

Dorćol

 

Naziv jednog od najstarijih krajeva Beograda – Dorćola, turskog je porekla i znači raskršće četiri puta (dort – četiri, jol – put). Dorćol je u početku označavao samo raskršće današnjih ulica Kralja Petra, Dušanove i Dubrovačke. Tu se nalazila velika pijaca polovnih, starih stvari zbog čega su je Turci zvali Bitpazar.

 

Posle turskog bombardovanja beogradske varoši s tvrđave (Kalemegdana) 1862. pijaca je raseljena. Kako su se dućandžije rasporedile po celoj varoši, na intervenciju državne srpske vlasti 1887. ponovo su skupljeni svi na jedno mesto – u gornji deo Fišekdžijske ulice (danas Bulevar Kralja Aleksandra u nivou hotela Metropol).

 

Dorćol je prethodno bio nazivan Dunavska varoš u kojoj su većinu stanovništva činili Dubrovčani i Jevreji, a kasnije i Turci. Posle osvajanja Beograda 1717., Austrijanci obnavljaju Dunavsku varoš i između ostalog podižu i veliku palatu princa Evgenija Savojskog, carskog namesnika. Turci su ovo najmonumentalnije zdanje Austrijanaca na Dorćolu kasnije prozvali Pirinc-han, a Srbi prihvatili naziv pirinčana. Srušena je 1739.

 

Stambol-kapija

 

Stambol-kapija nalazila se na prostoru današnjeg Trga Republike, ali je u vreme turske vladavine tu bila bara koja je pokrivala današnju Nušićevu, Kolarčevu i Makedonsku ulicu. Kapiju je s brežuljkom kod početka Kolarčeve ulice spajao drveni most ispod koga je prolazio rov napunjen vodom. Do 1835. sa strane rova ka Terazijama i Paliluli nije bilo nijedne kuće, da bi tek polovinom XIX veka počelo naseljavanje tog kraja. Ilija Milosavljević – Kolarac sagradio je 1860. veliku jednospratnu kuću u blizini današnjeg Narodnog pozorišta. U toj zgradi nalazila se pošta, dok je u drugom delu bila smeštena katolička crkva a kasnije kafana i bioskop s baštom. Na spratu je stanovao Ilija Milosavljević dok se u drugom delu nalazio austrijski konzulat.

 

Stambol-kapija srušena je 1868. godine kada je na tom prostoru sagrađeno Narodno pozorište, a 14 godina kasnije, 1882., podignut je spomenik knezu Mihailu.

 

Varoš-kapija

 

Varoš-kapija je najstariji deo Beograda, nastao na prostoru oko Saborne crkve, nazvan po kapiji kroz koju se ulazilo u deo varoši ograđen šancem, na uglu današnje Pop Lukine ulice. Šanac se prostirao od Velikih stepenica ka Kosančićevom vencu i dalje ka današnjem restoranu Ruski car u Knez Mihailovoj ulici. Kapija je porušena 1862. godine a iz tog perioda ostali su sačuvani Konak kneginje Ljubice i Konak kneza Mihaila.

 

Kosančićev venac, od današnje Brankove do Pariske ulice i od Pop Lukine do Karađorđeve na Savskoj padini, nazvan je po pobratimu Miloša Obilića, sa Kosovskog boja, Kosančić Ivanu.

 

Topličin venac je, kao i Kosančićev, dobio naziv sa kosovskog boja, takođe pobratimu Miloša Obilića – Milanu Toplici. Topličin venac prostire se od Varoš-kapije do Obilićevog venca, između ulica Cara Lazara, Vuka Karadžića, Čubrine, Maršala Birjuzova, Carice Milice i Zmaj Jovanove.

 

Obilićev venac pokrivao je nekada prostor od Topličinog venca do sadašnje ulice Braće Jugovića a naziv je dobio za vreme kneza Milana Obrenovića 1872, sa Kosovskog boja Miloša Obilića. Danas se Obilićev venac prostire do hotela Mažestik, a s južne strane do Zelenog venca.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[Beonegro]

3 hours ago, Jezebel said:

Marinkova bara

 

Marinkova bara je dobila naziv po izvesnom Marinku u čijem je posedu bilo ovo zemljište, kao i šuma na čijem se mestu danas nalazi Centralno groblje

Marinko je bio veliki gazda, čak i nakon što su njegovoj porodici komunisti oduzeli najveći dio imanja ostalo im je veliko parče zemlje ispod Štarkove fabrike, gdje i dan-danas njegovi potomci imaju farmu, sve sa kravama i svinjama. Potraži Braće Jerković 102 na google maps, neko je čak i označio svinjac 😂

 

Pretpostavljam da @Kronostime zna ljude, to je (skoro) njegov kraj.

[Div]

Znam tu kuću, do skoro je bilo goveda i svinja u dvorištu i dalje stoje neke poljoprivredne mašine ispred i u dvorištu. Koliko znam, od pedesetih su se sudili sa državom, nisu mogli da ih isele. Nisam skoro čuo nikakvu informaciju, dokle je došao spor. Nisam znao da se radi o Marinković potomcima.

 

[Kronostime]

25 minutes ago, Beonegro said:

Marinko je bio veliki gazda, čak i nakon što su njegovoj porodici komunisti oduzeli najveći dio imanja ostalo im je veliko parče zemlje ispod Štarkove fabrike, gdje i dan-danas njegovi potomci imaju farmu, sve sa kravama i svinjama. Potraži Braće Jerković 102 na google maps, neko je čak i označio svinjac 😂

 

Pretpostavljam da @Kronostime zna ljude, to je (skoro) njegov kraj.

Porodicu znam, ali nemaju veze sa Marinkovom Barom - njihova imovina je bila na potezu Soko Stark prema Kumodrazu, a stoku drze i sad i obradjuju ono malo njiva ispod Soko Starka sto im je ostalo.

Marinkova Bara se nalazi izmedju Autokomande, koja je bila granica Jatagan Male, Sive Stene (padina na kojoj se nalazi Brace Jerkovic naselje Centralno groblje i Medakovic 1), Dusanovca, Konjarnika i Malog Mokrog Luga. Kad sam se doselio 1976. u Brace Jerkovic II naselje (danas ulica Dragice Koncar) na mestu Medakovic III naselja je bila romska mahala koja je kasnije iseljena mahom u Resnik, Beli Potok i Dugo Polje izmedju Belog Potoka i Resnika.

Edited May 21, 2023 by Kronostime

[Beonegro]

3 minutes ago, Kronostime said:

Porodicu znam, ali nemaju veze sa Marinkovom Barom - njihova imovina je bila na potezu Soko Stark prema Kumodrazu, a stoku drze i sad i obradjuju ono malo njiva ispod Soko Starka sto im je ostalo.

Ja bih se zakleo da mi je pokojni deda rekao da su to Marinkovi potomci, ali izgleda da nisam dobro zapamtio ili da sam nešto pobrkao.  Moji deda i baba (i majka, do udaje) su živjeli skoro preko puta njih (Braće Jerković 109) otkako je ta zgrada završena, negdje 1962. ili 1963.

[Kronostime]

1 minute ago, Beonegro said:

Ja bih se zakleo da mi je pokojni deda rekao da su to Marinkovi potomci, ali izgleda da nisam dobro zapamtio ili da sam nešto pobrkao.  Moji deda i baba (i majka, do udaje) su živjeli skoro preko puta njih (Braće Jerković 109) otkako je ta zgrada završena, negdje 1962. ili 1963.

Jeste im se pradeda zvao Marinko, ali Marinkova Bara postoji jos od 1914. godine kada su pocela masovnija doseljavanja stanovnistva sa juga Srbije i Makedonije, pretezno romskog, tu i u Jatagan Malu.

[Kronostime]

 

 

Edited May 23, 2023 by Kronostime

[Kronostime]